Wat met Jan Tollenaere? Bestaat niet virulent antisemitisme?

Dezer Dagen

Niet virulent antisemitisme

Geschiedenis onbespreekbaar maken

Johannes Fest (1898 - 1960),
vader van de journalist en historicus
Joachim Fest, wees tijdens de
NS-tijd lidmaatschap van de
NSDAP af. In de memoires,
Ich Nicht, vertelt Joachim
Fest over de rol die zijn vader
opnam. Verzetsdaden pleegde
hij niet, maar de afwijzing
en vriendschap met Joodse
mensen onderhouden is
ook een daad van moed en
zelfopoffering. Hij werd
ingelijfd en vocht in Königsberg.
Zover kon zijn afwijzing dus
niet reiken. 

Het verhaal van de Holocaust, Endlösung, industriële moord gaat niet voorbij en dat is wenselijk; toch kleven er ook nadelen aan als men zich blijft vastpinnen op dat gebeuren als mogelijke nieuwe horror. In Myanmar blijft men zonder verpinken inhakken op moslims, die er al lang wonen en volgens het leger uit Bengalen zouden zijn ingesijpeld. Ze moeten weg uit hun dorpen. In Afrika blijft het probleem van falende staten en cynische regeringsleiders die het land als eigen patrimonium beschouwen, woekeren. Europa worstelt met de gevolgen van de globalisering, waarop een Thierry Baudet, de politicus 2017 in Nederland, teert. Soevereiniteit terugnemen, zegt hij, terwijl het om gedeelde soevereiniteit gaat in de Unie. Maar dat is al te moeilijk om te bevatten. En ja, Nederland heeft na de moeilijke wederopbouw na 1950 veel aan de Benelux en de EGKS en EEG, de EU gehad, maar hoe valt dat te becijferen? Slogans zijn gemakkelijker.   

Er zijn vele soorten horror en men doet geen afbreuk aan de gruwel van de Endlösung als men zich gaat bekommeren om nieuwe vormen van ontmenselijking van anderen. Want de gesel van het verleden zal zich niet in dezelfde vorm herhalen. We weten evenwel niet welke nieuwe vormen van massadestructie we moeten vrezen, al zijn er aanwijzingen, die we evenwel zorgvuldig moeten lezen.

Nu goed, ene Jan Tollenaere heeft dus nog eens kenbaar gemaakt in een televisiereeks “De kinderen van de collaboratie” dat hij de zonen en dochters van David niet moet, dat ze kleptocraten zouden zijn en andere ondeugden zouden bedrijven. Hij moet ook niet weten van de Afrikaanse autochtone bevolking – zijn de blanken na 400 jaar metterwoon aanwezigheid aan de Kaap dan nog wel allochtoon? – want ook zij, die mensen waarvan men zegt dat ze in de loop der eeuwen naar het Zuiden waren afgezakt en dat de blanke bevolking leeg land hadden aangetroffen toen ze voor het eerst het anker wierpen voor de Tafelberg, hebben er hun verhaal en dat leest niet makkelijk weg. Kortom, de heer Tollenaere versprak zich niet, maar zegde dat hij nog steeds het racisme en antisemitisme van zijn heldhaftige vader, voor hemzelf en zijn medestanders heldhaftig, huldigt.

Het is goed te weten dat sommige kinderen van collaborateurs de ideeën van hun ouders nog steeds huldigen. Overigens, er zijn ook mensen die menen dat Lenin een kei was in het organiseren van de revolutie en niet kijken naar het bloed dat hij deed vergieten. Ook Stalin kan er voor sommigen nog mee door. Wie zegt nog iets over Maximilien de Robespierre? Had die niet evengoed in naam van de Heilsstaat de parasieten en hoerenlopers, de bedreiging van de Revolutie op de guillotine laten sterven, zelfs zijn directe medestanders, zoals Danton?

Zelf kan ik zeggen dat het antisemitisme in onze kringen niet leefde en van racisme heb ik ook niet veel gemerkt. Kennis maken met de geschiedenis, onder meer WO II, verliep eerst via enkele boeken over het verzet in Nederland, waar de vervolging van Joden niet expliciet in aan bod kwam, wel de strijd voor de bevrijding van Nederland, ook al eens met hulp aan onderduikers, stelen van voedsel- en consumptiebonnen en uiteraard de hongerwinter. Pas aan het einde van de jaren zeventig werd openlijk gesproken over de Jodenvervolging en de Holocaust. Veel moeilijker was het iets te vernemen over hoe mensen ertoe overgehaald konden worden te geloven dat een bepaald volk zo doortrapt kon zijn dat het zowel leiding gaf aan het internationale plutocratendom en aan het communisme, hoe men mensen, artsen, advocaten en handelaren in luxe- en andere goederen plots als parasieten, ongedierte ging beschouwen. Dan zegde men dat Hitler zo populair was dat iedereen hem geloofde. Iedereen is veel gezegd, maar er waren doorheen de oorlog inderdaad niet zoveel verhalen over verzet in Duitsland overgeleverd, zoals het dagboek van Ruth Andreas-Friedrich of de daden van de jongelui die de Witte Roos vormden. Er was ook een boekje, Reünie, waarin Fred Ullman vertelt hoe een gymnasiast, wiens vader tijdens WO I in WO I had gevochten, zoals andere joodse jongens en mannen in Duitsland hadden gedaan. Opgemerkt moet worden dat Hitler en ook wel Erich von Ludendorff de joden verraad in de voeten hadden geschoven, terwijl geweten is, nu toch, maar reeds in 1916 werd hierover onderzoek verricht, dat nooit openbaar werd, dat de Duitse soldaten die ook joods waren in de oorlog niet minder heldhaftig hadden gevochten dan de andere, of even laf, als het zo uitkwam.

Ik verkeerde dus lang in de mogelijkheid na te denken over die verhalen, terwijl in de media vaak het reliëf ontbrak. Het lezen van Reünie ofte “Hereniging” gaat over jongens in Stuttgart, de ene Hans Schwartz en de andere Konradin von Hohenfels, een oud adellijk geslacht, wier ouders kozen voor steun aan de Nazi’s, al viel bij lectuur af te lezen dat de vader voor Hitler en zijn companen niet zo heel veel respect kon opbrengen, de moeder was onder de indruk van Hitler. Hans Schwartz werd op zeker ogenblik naar de VS gestuurd en studeerde er, werd advocaat en kreeg jaren later een verzoek geld te doneren voor een monument voor de gesneuvelden van het gymnasium in Stuttgart, waar hij college had gelopen. Bleek dat Konradin von Hohenfels betrokken was geweest bij de aanslag van 20 juli 1944 in het militaire hoofdkwartier van Hitler in het Oosten.  Of Konradin de naam is die de auteur aan Claus von Stauffenberg had gegeven en waarom hij een naam verzon, bleef me lang onduidelijk.

Het lezen van dat boekje leerde me ook hoe men geschiedschrijving kan manipuleren en in de scholen leraren bereid waren gevonden een zeer gekleurde versie van de geschiedenis te geven, de Duitse Geschiedenis wel te verstaan en inderdaad in kapitaal. Pas later ontdekte ik, bij het lezen van een biografie over Henri Pirenne hoe reeds voor WO I intellectuelen zeer toegewijde pleitbezorgers waren van een Duits patriottisme, van pan-germaanse wanen en dromen. Ook in Frankrijk, leerde ik doorheen de jaren waren intellectuelen vaak onnodig virulent in hun ondersteunen van het Franse nationalisme en chauvinisme. In Parijs, op wandeling met een vriendin kreeg ik te horen, toen we bij het Elisé kwamen, dat het paleis door Madame de Pompadour zou zijn aangekocht om er los van Louis XV een eigen hofhouding te voeren, waaraan de koning nog wel eens deelnam. De hele geschiedenis van Louis XV evenwel had voor haar weinig betekenis, want op school leerde men nog altijd dat de koning “execrable”, verwerpelijk en uit te spuwen was geweest. Hij had inderdaad territoria verloren, maar de finesse van de geschiedenis van het Frankrijk onder die koning kende ik niet; ik stelde vast dat ik er wel heel weinig over wist en pas later werd mijn beeld scherper, door me ermee in te laten.

Dat alles om uit te leggen dat wie vandaag meent dat men aan de Holocaust niet mag of kan twijfelen, maar niet over daderschap spreekt, niet over de toedracht van het virulente antisemitisme in Duitsland, maar ook in Frankrijk, zoals het tragische verhaal van kapitein Alfred Dreyfus, die de samenleving meer had gespleten dan mijn Franse vrienden konden toegeven. Ook de toedracht rond Vichy, de collaboratie aldaar en de wijze waarop de uit Duitsland gevluchte joodse mensen sinds het begin van de “Drôle de guerre” in september 1939 als vijfde colonne opgesloten werden in kampen rond Parijs en in het Zuiden. Hannah Arendt was een van de velen die er gevangen had gezeten. In de loop der jaren merkte ik dat men de manifeste fouten van de Republiek in die periode nooit echt ter discussie stelde. Arendt kon vluchten, met onder meer Walter Benjamin, die zelfmoord pleegde omdat hij vreesde terug gestuurd te worden over de grens, in Portbou. Na die zelfmoord konden de anderen toch doorreizen naar Portugal. Vluchten biedt geen eenvoudig en geborgen bestaan.   

Het nazisme had vooral een probleem omdat ze geen manier vonden om de ongeveer 800.000 joodse mensen -  anderen spreken van 500.000, maar er werden door de administratie van Nazi-Duitsland mensen (opnieuw) als joods bestempeld, terwijl zijzelf of hun ouders zich hadden bekeerd tot RKK of protestantse gezindten, anderen kozen voor een seculiere levensopvatting - het land uit te zetten. Toch vluchten heel wat mensen weg uit Duitsland, tot 200.000, kinderen werden in veiligheid gebracht en anderen doken onder. De uitvaardiging van de Neurenberger Rassenwetten sloten de joodse medeburgers helemaal uit de samenleving, zowel sociaal als professioneel. Huwelijken tussen zogenaamde raszuivere Germanen, dan wel Ariërs, met joodse mensen werden verboden, wie ook maar voor een achtste of zestiende part joods was, kon in moeilijkheden komen. Na bijna tweehonderd jaar tolerantie, zo bleek, bijna 90 jaar na de tolerantie die de revolutie van 1848 had bevestigd bleek er niets van over. Pogingen door groepen als het Alldeutscher Verband hadden in de late negentiende eeuw en later niet zoveel geholpen om de burgerrechten van joodse burgers terug te schroeven. De discriminatie bestond wel nog steeds.

Om maar te zeggen, in Duitsland, maar zowat overal in Europa leefden antisemitische ressentimenten, ook waar men nog nooit een Jood had gezien of gesproken. Vanuit Wenen, waar rond 1900 een antisemitische burgermeester de plak zwaaide, werden pamfletten verspreid en in de VS deelde Henri Ford II tot rond 1928 openlijk antisemitische opvattingen. Blind zijn voor de blijvende slagkracht van die inzichten, ook bij linkse politici, helpt niet het probleem dat de Endlösung stelt te begrijpen noch om in te zien dat ook vandaag nog mensen rondlopen met deze ideeën en er zelfs nog kracht aan geven. Er bestaat zoiets als “Vrij historisch onderzoek”, dat met alle geweld de Endlösung probeert te ontmaskeren als een leugen en minstens de grote aantallen doden te minimaliseren. Toch is er voldoende documentatie over hoe de Jodenvervolging door de Nazi’s was georganiseerd.

Soms worden historici die de Endlösung ontkennen zelfs enige tijd populair in de brede media, zoals David Irving, terwijl andere historici die ernstig werk maken van onderzoek naar het karakter en de praktijken van het nazisme en Hitler, zoals John Lukacs,  nauwelijks een vermelding krijgen, wellicht wegens te goed onderbouwd. Lukacs verzet zich namelijk tegen eenvoudige schema’s om historische feiten en fenomenen te verklaren. Was Hitler gek? Historisch inzicht levert een positief antwoord niet op, want dan moet men onderzoeken waarom de Duitsers, toch zeker 32 % van hen op hem stemden, terwijl na de machtsgreep nog een behoorlijk aantal mensen die voordien de kat uit de boom hadden gekeken nu wel aansloten bij het nieuwe regime. De machtsgreep ging gepaard ook met referenda om de bevolking aan zich te binden en dat lukte aardig. Behalve de notoire tegenstanders, zoals communisten, die in werkkampen terecht kwamen, leek er maar weinig oppositie te bestaan.

Thomas Mann heeft na WO II een brouille met zijn jongste broer en allen die in Duitsland gebleven waren en stelden dat ze een “innere emigration” hadden verkozen, dat wil zeggen, in Duitsland levend waren ze toch geëmigreerd. Het gaat om de gevaren, zegden ze, die ze vanwege hun afwijzende gebaren liepen, waar iets voor gezegd kan worden, in die zin dat iedereen in de Nazi-tijd via allerlei organisaties zoals het arbeidsfront, vrouwenorganisaties, Hitler-Jugend en Bund Deutscher Mädel gemobiliseerd waren geworden,  zodat wie er afstand van hield in een fout daglicht kwam te staan. Collaboratie-organisaties in de bezette landen volgden de voorbeelden van de NSDAP en organiseerden zoveel mogelijk mensen om ze gemakkelijk te kunnen mobiliseren. Men kan moeilijk anders dan juist dit zien als een uiting van de totalitaire aanspraken en – wat de aanhangers aangaat – de bereidheid van een totale inzet. Men kan ook denken aan Johannes Fest, de vader van Joachim Fest, die weigerde lid te worden van de partij, wat voor een directeur van een gymnasium een (morele) verplichting was en hem op broodroof en beroepsverbod kwam te staan. Toch dienden de man en zijn zonen in het leger, aan het einde en de broer van Joachim stierf in dienst.  

Men kan niet om de Endlösung heen, om wat een organisatie realiseerde, waarbij de vernietigingskampen onweerlegbaar blijk gaven van de niets ontziende barbaarsheid en de bereidheid tot ontmenselijking. Doch, dat stond niet op zichzelf, maar kaderde in een utopische en millennaristische heilsverwachting, die de zuivering vergde van de samenleving van alle smetten. De idee van raszuiverheid was dan ook een obsessie, terwijl het begrip ras, zoals antropologen al hadden vastgesteld, nogal mager was om mensen in onder te brengen. Sinds Joseph Arthur de Gobineau (1816 – 1882) en dus een volkomen tijdgenoot van Richard Wagner) het Darwinisme had aangewend om zich een beeld te vormen van superieure en inferieure rassen, hadden opiniemakers in onderscheiden landen er alles aan gedaan om het eigen volk als ras voor te stellen, ook in België, terwijl mensen zo dicht op elkaar levend als in Europa, dit deel van Europa het geval was, nauwelijks van elkaar konden worden onderscheiden. Het idee dat volkeren kunnen ondergaan aan metissage leeft nog steeds en wordt maar deels omfloerst uitgedrukt in het benadrukken van het gevaar van Islamisering van Europa. Hoe men zich een idee kan vormen van een ras, blijkt altijd weer tot veralgemeningen te leiden, die zogenaamd op observaties gebaseerd zijn, maar in werkelijkheid, statistisch zelden goede bewijzen vindt.

Jan Tollenaere heeft met zijn uitspraken duidelijk gemaakt dat er nog steeds een overtuiging leeft die niet enkel de Holocaust ontkent, de Endlösung en de retoriek errond blijven evengoed levend. We kunnen geen rekenschap meer vragen aan wie zich daaraan heeft gelaafd, maar we kunnen voor onze tijd wel bedenken wat het betere is dat we kunnen doen en aannemen. Men heeft de afgelopen decennia, zeker na het opwellen van de discussie over de Endlösung en het verschijnen van films en televisiereeksen als “Holocaust” het debat vaak gevoerd als een strijd tussen rationale mensen enerzijds, irrationele, emotioneel gedreven mensen anderzijds. Men kan de aanhangers van (neo-)nazisme zonder gevaar voor overdrijving emotionele, door woede en haat gedreven mensen noemen, maar wat lost het op? Belangrijker is aan te geven dat het mens- en wereldbeeld van Hitler, Himmler en co gebaseerd was op een concept van totale macht en dat wie uit de gratie viel, niet in het heilsplan paste, uitgeroeid moest worden. Over het plan T4 spreekt men ten onrechte minder dan over de Endlösung en dat blijft verbazen, want uiteindelijk ging het ook om goed uitgewerkte planning, waarbij aan het einde alle mensen met een mentale beperking of een psychiatrische aandoening uitgeroeid zouden worden. Verzet vanwege onder meer Clemens von Galen, bisschop van Münster, bewoog de Führer ertoe de plannen enige tijd op te schorten. Dat het om een kleiner aantal gaat, laat onverlet  dat ook hier de idee prevaleerde dat parasieten en “mee-eters” gedood moeten worden.

Mensen zijn vatbaar voor heilsleer, voor utopische aspiraties de samenleving te zuiveren en zonder ballast een gouden toekomst tegemoet te gaan. Ook de strijders die naar het kalifaat trokken, waren niets meer en niets minder dan bereidwillige aanhangers van een heilsleer. De figuur van de leider, van de meeste leiders is voor buitenstaanders gemakkelijk iemand die nauwelijks de aandacht waard lijkt, maar op de een of andere manier voldoende draagvlak vindt om een hele samenleving in de hand te krijgen en eigen ambities waar te maken. Men moet Jan Tollenaere dan ook zien als iemand die het betreurt voor die keuze te hebben gestaan. Het gaat niet enkel om het kiezen voor dictatuur of democratie, het gaat wel degelijk om een verschil inzake mens- en wereldbeeld, geloof in democratie  is meer dan alleen de aanname dat mensen zelf autonoom in het leven kunnen staan, dat mensen zich niet moeten voegen naar wat de meerderheid zegt en denkt. Democratie, rechtsstaat, debat staan lijnrecht tegenover totalitaire aspiraties, waar de leider en de leidende idee boven elke twijfel verheven zijn.

De reeks “de kinderen van de Collaboratie” bood kijkers de mogelijkheid de “Vergangenheitsbewältigung” van deze kinderen onder ogen te zien. Er was evenwel een element dat bevreemdt, namelijk dat opiniemakers, die zelf stelling hebben genomen tegen de collaboratie, nazisme en fascisme, zelf hun verhaal niet hebben ingebracht. Van Bruno de Wever weten we hoe hij over zijn vader en diens engagement denkt, maar zijn onderzoek heeft hem zelden tot ongenuanceerde uitspraken gebracht.  Men kan, zegt men, niet genuanceerd spreken over de Holocaust, wat klopt wat de opzet, de uitwerking en de desastreuze gevolgen van de holocaust aangaat, want daarvan zijn de bewijzen onweerlegbaar. Wat wel besproken moet worden is hoe mensen in Duitsland en de bezette gebieden, van Oekraïne en Polen tot in Frankrijk, Italië en Griekenland, mee de basis en verantwoording hebben gegeven voor de Endlösung, want al bij al waren weinig mensen bereid joodse mensen te helpen, met onderduik en eventueel op vluchtroutes te begeleiden. Maar zij waren er wel en gelden terecht als helden. In Denemarken slaagde men erin joodse mensen naar Zweden te laten vluchten, met de hulp van het land, inclusief de koning.

In de wereld van vandaag moeten we wellicht niet verder zoeken naar een herhaling als een kopie van het nazisme, al kunnen neonazi’s zich wel herbronnen. Jan Tollenaere bewijst wel dat men zover nog niet is gekomen. Ook Timur Vermes had dit begrepen, maar er zijn andere verhalen denkbaar, die even desastreus kunnen uitpakken. Zoals Venezuela een tragische herhaling blijkt van het Cubaanse experiment, zo moet men wel vrezen dat er ergens een nieuwe poging ondernomen wordt. Maar dan moet men er zich vooral rekenschap van geven dat de instituties niet aangevallen worden, zoals de NSDAP en bondgenoten deden in de Republiek van Weimar. Aanlokkelijke heilswensen zijn van belang als aanwijzing, er zijn nog andere voorwaarden opdat het verhaal zou aanslaan. Ook Mei ’68 bracht duistere krachten op gang, bracht terrorisme in Duitsland, Italië en Frankrijk. Men kan dus niet zomaar aannemen dat een crisis voldoende voorwaarde zou zijn, ook verveling kan dodelijk zijn.

De VRT, Canvas bracht een goede reeks, maar de moeilijkheid om mensen van intieme overtuigingen af te helpen, vraagt meer dan deradicaliseringsprogramma’s. De gedachte dat we in een samenleving moeten samenleven, dat we niet altijd op elkaar kunnen vertrouwen, dat zuiverheid en deugdzaamheid geen beste kwaliteit zijn voor een open samenleving, kwam en komt niet aan bod. Dat deel van de gesprekken viel in feite tegen. De Holocaust ontkennen is erg, maar komt voort uit andere motieven en die liggen niet alleen in een doen herleven van een verloren droom, of beter waan. Daarover zou het debat moeten gaan.

Waarom is de wereld slecht? Waarom kan er na de Holocaust geen poëzie meer geschreven worden? Theodore Adorno dacht dat het rationalisme en de Verlichting de grondslagen boden voor het nazisme, waar wel een paar argumenten voor te vinden zijn, de zin voor techniek en interesse voor moderne inzichten inzake management en organisatie. Over het moderne in het nazisme, over het fanatische in het leven staan, gaan de gesprekken uiterst zelden. Jan Tollenaere deed antisemitische uitspraken, nonchalant, provocerend en bewees daarmee alleen dat men zo een documentaire reeks wel moet maken. De idee dat virulente inzichten niet meer leven, moet men ook achterwege laten, want mensen kunnen de zin voor nuance moe geraken, lak hebben aan conventie en consensus en ja, de goegemeente op stang jagen. Boos worden op verkeerde uitspraken op televisie heeft weinig zin, of beter, net dan moet men goed overwegen wat het beste antwoord kan zijn. De geschiedenis opnieuw bespreekbaar maken, lijkt me een goede optie.  

Bart Haers