Haat verdrijft men niet zomaar

Reflectie

Vrijheid en overleg

Rembrandt, Joden in de Tempel of
hoe tolerantie toch altijd wat moeilijk
blijft. 

Nu geweld in onze samenleving meer aanwezig zou zijn dan ooit voordien en het samenleven tussen mensen nog nooit zo moeilijk zou zijn geweest, lijkt het erop dat iedereen wanhopig op zoek is naar oplossingen. Laten we wel wezen, er is veel amechtigheid in het pleidooi van onder andere Jozef de Witte. Op facebook verschijnen er oproepen om het moslimfanatisme en moslimpropaganda af te wijzen, maar ook om te verbieden dat er in Oostende een Moskee zou gebouwd worden. Iedereen kiest, zo lijkt het wel, zijn of haar vijanden en gaat er dan met aperte wellustigheid tegen aan. Mijnheer de Witte wil de haat wegwerken, maar er is een probleem, de haat en afkeer, ook vanwege Sharia4europe behelst meer dan een afkeer van een samenleving waarin die mensen zijn opgegroeid, het is een complex van ontworteling en niet opnieuw wortelen. Maar wij? Ook wij, denk ik, zijn ontworteld en nog niet herworteld.

Cruciaal is dat velen, zowel migranten als wijzelf, velen van ons, de vormen van moderniteit niet of slechts moeizaam verwerken. Vooral de aperte onmogelijkheid om een mens- en wereldbeeld te ontwikkelen, onder meer omdat we geen leraren meer hebben, speelt een rol. In wat volgt zal het fataal gaan om de interactie tussen autonomie en heteronomie, om het persoonlijke leven en het leven in de samenleving, de gemeenschap. Sommigen huiveren bij dat woord, denken dan aan communes, of erger, aan een klooster van verbitterde nonnen – hoewel er nonnen waren die absoluut niet verbitterd waren – en abdijen met scherp van de tongriem gesneden monniken of paters. Want het komt mij voor dat we veel van onze eigen cultuur hebben laten wegdeemsteren, zonder ons daar echt zorgen om te maken of vragen bij te stellen. Maar meer nog blijkt telkens weer dat datgene dat we van belang achten, de Verlichting op kop, verdichten tot enkele mantra’s zonder er verder op in te gaan. De filosofische traditie, zoals die zich sinds de twaalfde eeuw ontwikkeld heeft, maar ook de technologische en wetenschappelijke dynamiek, begrijpen we niet meer afdoende. Het gevolg is, denk ik, dat we flarden van een op zich bijzonder waardevol discours kennen, maar er geen (enthousiasmerend) verhaal bij kunnen bedenken.

Neem nu de notie verdraagzaamheid. Men zegt ons dat we verdraagzaam moeten zijn. Prachtig toch, maar we zijn autonome wezens, zegt men ook en dus is het gebod tot verdraagzaamheid een heteronoom element en strijdig met de aanname van autonomie. Bovendien weet het kleinste kind, denk ik, dat de “officiële” staatsreligie hier zonder veel problemen in de plaats en vooral de voetsporen treedt van de uit de openbaarheid weggefilterde kerk. Met andere woorden, men spoort niet aan tot verdraagzaamheid, men eist het zonder meer en wie het niet kan opbrengen? Die wacht maatschappelijke hel en verdoemenis, of ze nu rechts dan wel links heten te zijn. Een vooruitgang vind ik het niet en bovendien, in het gebod tot verdraagzaamheid zit heel wat dat de verstandhouding onder de mensen en binnen de samenleving in de weg zit.

Hoe kan iemand ertoe komen, zoals die kerel van Sharia4be ertoe kon  komen de dingen te zeggen die hij zegt? Hij zou geboren zijn Antwerpen en hier opgegroeid zijn? Zou hij ontgoocheld zijn over de ontoereikende mogelijkheden, de onoverkomelijke hindernissen? Of is het een manier om zijn 15 minutes of fame te verwerven? Er zijn er die minder onschuldige middelen  gebruiken dan opruiende taal. Sinds de vroege jaren zeventig dragen wij toch mee de herinnering aan aanslagen door linkse extremisten? De onduidelijke dreiging van extreem rechts heeft zich, voor zover ik kan zien minder bloedig getoond en het gebruik dat sommige criminelen maakten van het gededouaneerde terrorisme is al helemaal buiten beeld geschoven.

We leerden op school relatief weinig over de gouden eeuw, als je het goed nagaat. De Nederlandse gouden eeuw was uiteraard geen vaderlandsche geschiedenis, maar toch, de complexe verhoudingen binnen de republiek der Nederland is voor Europa, voor een Europese vaderlandsche geschiedenis minstens zo boeiend als de geschiedenis van “the great Protector”, Cromwell dus en de Glorious Revolution. Okay, er valt veel meer te vertellen, ook in de media, hoe de verdraagzaamheid van de Republiek niet zomaar tot stand kwam of in stand gehouden werd. Er valt ook nog wel eens goed nagedacht te worden over de verschillende vormen waarin tijdens de Verlichting nieuwe ideeën tot stand kwamen en wat wij er mee kunnen aanvangen. Het kan niet volstaan, voor geen jongere dat men hem zegt dat er zoiets is als de categorische imperatief. Wat dat betekent, hoe Kant ertoe kwam en hoe tegelijk anderen, in Schotland, Frankrijk over die dingen dachten, dat kan helpen begrijpelijk maken wat dat concept van Kant nu wel zou kunnen betekenen.

Het is met andere woorden van belang dat we niet zomaar pleiten voor verdraagzaamheid, maar dat we het begrip echt trachten te vatten en kijken waar het in ons bestaan en de omgang met anderen een plaats kan hebben. In die zin vormt het werk van Peter Sloterdijk, “Du musst dein Leben ändern” een interessante oefening, zet het zelf aan tot oefenen, maar ook, misschien nog belangrijker, wijst de filosoof erop hoe Ludwig Wittgenstein niet enkel met woorden onderwijzen wilde, maar ook door het voorbeeld te geven. Nu kennen we natuurlijk de scène waarin Bertrand Russel en Wittgenstein het met elkaar aan de stok krijgen, of liever, hoe de een de ander met een kachelpook te lijf zou zijn gegaan. De biograaf van Wittgenstein vertelt ook dat hij als schoolmeester misschien niet zo deugde als hij zelf had gedacht, maar juist daarin denk ik, in die achtergrondinformatie zien we dat Sloterdijk laat zien dat het beleven een burgerdeugd als verdraagzaamheid echt wel oefening vergt. De persoon van de tegenstander in een debat is niet in het geding, wel een eventuele foute gedachte. Toch zien we vandaag, of het nu over cultuurbeleid gaat, de subsidies aan de kunsten, dan wel over de omgang met allochtonen – in feite een kille en klinische term – telkens zien we op fora van kranten en bladen een grote en schrijnende afkeer voor de persoon die andere inzichten brengt. Meer nog, wie al eens probeert een weg in het bos van nuances te vinden, wordt boekenwijsheid verweten en vooral niet autonoom te denken.

Ach, je kan spreken als Brugman, als men vindt dat het niet hoort, zal men verwijten de lucht in slingeren. Links verwijt rechts bekrompenheid en provincialisme, rechts verwijt links vele dingen, maar niet altijd is duidelijk wat. Dat iemand in alle gemoedsrust een burgerlijk en zekere zin conservatief mens- en wereldbeeld zou koesteren is genoeg om hem of haar van hypocrisie en onnadenkendheid te beschuldigen. Of er grond voor is, doet niet ter zake. Hoe kan men dan pleiten voor verdraagzaamheid? Wie vindt dat de actuele discussie over euthanasie hemeltergend is, niet omdat die meent dat er in de hemel een goede vader zou zijn, die desgevallend wraak kan nemen, maar omdat de obsessie met de waardige dood op de een of andere manier tot onwaardig sterven kan leiden, krijgt het verwijt een godsvrezende katholiek te zijn. Ach wat, ik ken weinig godvrezende katholieken. Maar wel komt het mij voor dat wie pleit voor euthanasie en voor het zelfbeschikkingsrecht, er ook minstens de mogelijke nefaste neveneffecten van onder ogen moet proberen te zien.

Zelfbeschikking is namelijk dat andere woord dat we vandaag graag in de mond nemen, zonder ons eindelijk nog te bekreunen om de vraag wat het dan wel betekent. En vooral, hoe verbindt men zelfbeschikking en verdraagzaamheid. Hoe autonomie met leven in een samenleving? Hoe zorg voor anderen, solidariteit en zo verder. We kunnen de discussies cartesiaans van elkaar onderscheiden, maar in het dagelijkse bestaan komen ze wel eens een keertje samen en niet per se op een zachtzinnige manier, zoals telkens weer blijkt. Ook ik vind het maar raar dat die godgelovige Evangelicals zelfs hun eigen kinderen zouden verstoten om toch maar zuiver in de leer te blijven. Ook vind ik het bizar dat we, zoals Thomas More met een stevige schep ironie voorop stelt, dat we een soort gemeenschapsvisie zouden moeten hebben, een geloof dat we kunnen delen over het samenleven, waarin we vooral, hier komt het, eindelijk niet echt iets zelf met volle inzet wensen te onderschrijven.

Ik ben het namelijk niet eens met die kerel van Sharia4be, maar ik meen wel te begrijpen dat hij niet anders kan dan voor die zaak te gaan, om minstens voor zichzelf de indruk te hebben iets voluit te kunnen onderschrijven er dan ook voluit voor te gaan. Autonomie betekent vandaag: “zoek het zelf maar uit!” maar wat iemand moet uitzoeken? Waarom en wat er aan beschikbaar materiaal is, blijft volkomen in het ongewisse. Moet zo iemand La Peste of “L’étranger” van Camus lezen of precies Sloterdijk? Cees Verhoeven, inleiding tot de verwondering? Er is teveel om zomaar te beginnen grasduinen. En inderdaad, je kan maar beter van jongsaf aan  beginnen te leren, luisteren naar verhalen, inderdaad, ook sprookjes, precies en vooral sprookjes en verhalen. Geen moraal? Niet zonder reden kan men zeggen dat een moraal opleggen geen zin heeft, maar aan de andere kant, hoe kan men een kind, jongere er zich bewust van laten worden wat de waarde is van mensen, gedachten, handelingen? Dat sommige daden destructief of zelfs autodestructief kunnen zijn. Verhalen vertellen, best niet al te expliciet hoe het leven in elkaar zit. Een goede fabel is bijzonder educatief, maar verliest aan kracht als de moraal expliciet wordt gemaakt.

Verdraagzaamheid opbrengen, mededogen voor mensen met wat men dan in newspeak een tekort, fysisch, of mentaal, noemt, ligt niet voor de hand. Het is dus van belang dat via onderwijs, opvoeding kinderen te leren dat de ander ook een iemand is en dat respect niet gelijkstaat staat aan onderworpenheid of vrees, maar een uiting kan zijn van grootmoedigheid.

Het komt mij voor dat Jozef De Witte een onmogelijk pleidooi houdt, want haatzaaierij kan men afwijzen, men kan de redenen en motieven van die haatzaaierij niet zomaar doen verdwijnen. Men zegt dat de organisatie misbruik maakt van onze wetten, waarden en normen, van het recht op vrijheid van meningsuiting. Nu, de samenleving is gebaat met vreedzame omgang onder burgers, maar als zo iemand zich (met recht) afgewezen voelt of er eventueel een drogreden van maakt om zichzelf in de picture te werken, dan moet dat inderdaad aangepakt worden. Maar men moet wel begrijpen dat de dualiteit tussen wij en zij niet zomaar opgeheven kan worden. Familie in Canada, natuurlijk een immigratieland bij uitstek, blijkt zeer Canadees te zijn en daar geen twijfel over te laten bestaan. Mensen die hier vijftig, zeventig jaar geleden toekwamen, voelen zich goed, ook mensen die pas vijf, vijftien jaar geleden hierheen kwamen om welke reden dan ook. Het punt is dat als het contact niet mogelijk blijkt, er inderdaad een zekere afkeer kan ontstaan. Maar opvallend is dat wie tegelijk pleit voor autonomie van de persoon en voor een samenleving waar geen gemeenschappelijk identiteitsbesef bij hoeft te horen, men moeilijk van nieuwkomers kan verwachten dat ze zich wel bevinden in die naar hun aanvoelen kille samenleving. Het kan een excuus zijn, zegt men dan, onze normen en waarden immers zijn gericht op individualiteit. Maar of we echt zo persoonlijk uit de verf komen? Veel mimetisme, blind navolgen…

Pleiten voor verdraagzaamheid? Het klinkt goed, maar niet altijd overtuigend als men er ook niet de vele facetten van belichten wil. De invoering van de sharia bepleiten is een beetje gek, om niet te zeggen dat ik het zelf ongemeen dwaas vindt te denken dat mensen hier een premodern (straf-)recht zouden aanvaarden. Maar precies omdat veel mensen vandaag de insteek van het modernisme in onze opvattingen van goed en fout, van mijn en dijn, van samen en afzonderlijk, van publiek en privaat niet meer lijken te vatten, denk ik, vrees ik wel eens dat we wel bereid zijn de sharia in te voeren, maar misschien wel andere, niet-moderne rechtsopvattingen en dito praktijken. En waar zal de verdraagzaamheid dan vorm en betekenis krijgen, in plaats van een loze abstractie, die men vooral anderen wil voorhouden, zonder er zelf door te zijn gevat. Verdraagzaamheid opbrengen, zou dat echt moeiteloos kunnen?

Bart Haers