Om der wille van het principe

Reflectie

Kritiek van het

Zelfbeschikkingsrecht

De oppertste vorm van zelfbeschikking: Socrates drinkt de
gifbeker en gaat niet in op het aanbod te vluchten. 

In een discussie op een forum van DS over een stuk van Torfs, schrijf ik dat men dat zelfbeschikkingsrecht best eens zou onderzoeken. Mijn opponent, niet Torfs maar een zekere Karel Kiliaen meent dat de vrijheid niet veroverd moet worden – ik zou shoppen bij Alicja Gescinska en haar derhalve schandelijk misbruiken. Maar vooral zou ik absoluut niet begrijpen dat er niets boven zelfbeschikking  gaat. Misschien kan men wel iets betekenen voor anderen, maar ik zal de auteur maar beter citeren

 Zelfbeschikkingsrecht komt maar tot zijn recht wanneer beslissingen moeten genomen worden. Uw “maar”, uw bezwaar dus, stelt “er bestaat ook nog zoiets als betrokkenheid bij de naaste.” Heb ik dat ergens ontkend? Vanzelfsprekend bestaat dat, maar het is, hoe waardevol ook, ondergeschikt aan het recht op zelfbeschikking. Indien u dit niet aanvaardt, dan ontkent u eigenlijk het recht op zelfbeschikking

Vanzelfsprekend is het zo dat zelfbeschikking pas aan de orde komt wanneer we voor een moeilijke beslissing staan, niet als we een ijsje willen kopen of een Luikse wafel met nutella. Mijn bezwaar inderdaad is dat die zelfbeschikking mensen behoorlijk eenzaam kan maken en bovendien, hoe kunnen we een goede beslissing nemen als we er niet op het ultieme moment over kunnen spreken. Ik kan mij voorstellen dat mijn correspondent ook hier  geen bezwaar tegen maken zal, want hij definieert zijn vrijzinnig humanisme precies ook in termen van goed geïnformeerd zijn, van goed weten wat op het spel staat.

Het komt mij voor dat de heer Kiliaen en met hem anderen vergeten zijn of graag vergeten dat de strijd van Denis Diderot en anderen in de achttiende eeuw de discussie over het zelfbeschikkingsrecht van het individu voerden tegen de achtergrond van een rechtsorde waarin willekeur heerste en mensen andere mensen konden instrumentaliseren. Een ander mens inzetten om hem of haar vreemde maar de eigen inzichten dienende doelen te bereiken is een inbreuk op het zelfbeschikkingsrecht. De gekende “lettre de cachet”, die men kopen kon en die de staatskas spijzen moest, liet toe tegenstanders even te laten opbergen in een verzekerde bewaring. Maar er bestond natuurlijk, zeker in delen van Frankrijk nog altijd een vorm van horigheid en sommige mensen werkten in een dienstverband dat niet leidde tot ontplooiing, maar tot eeuwige dienstbaarheid. Tot slot was er ook de driehoekshandel, waarbij Afrikanen naar de Nieuwe wereld werden gevoerd om slaven te gaan werken.

Let wel, men heeft in de negentiende eeuw en tot de dag vandaag de ambachten gezien als een vorm van horigheid, maar te bedenken valt wel dat de ambachten blijvend meester en gezellen van een behoorlijk niveau nodig hadden. Goed, er was sprake van corporatisme, maar ook hier dient men met de vigerende beeldvorming toch wat voorzichtiger om te springen dan te doen gebruikelijk is.

De kern is namelijk dat de strijd van Diderot ook tegen een kerk gericht was die de boel zou belazeren en mensen dom zou houden, maar men weet dat in de achttiende de vroomheid van de gelovigen te wensen overliet en dat zeker in het welvarende Vlaanderen en Brabant, maar ook in delen van Duitsland de kerk moeite had de mensen eronder te houden. Integendeel, er kwamen vormen van verlicht heidendom aan de orde. Alleen, het genootschap van Diderot en d’Holbach waren in een polemisch discours verwikkeld en het helpt dan niet als men door die polemiek niet lezen wil of kan.

Juist dus, zelfbeschikking is een fundamenteel goed, maar er is een ander spoor dat daarbij doorgaans buiten beeld blijft, namelijk dat spoor dat Rousseau en Hobbes, tot en met John Rawls hebben getrokken, van de fictie van het sociaal contract, waarin men zegt dat de samenleving zou berusten op vrijwillig gesloten contracten tussen het  individu en de samenleving. De termen van het contract in die figuur zijn mij echter niet duidelijk, maar behalve het feit dat men daarin – verregaand? – het zelfbeschikkingsrecht opgeeft, blijkt toch dat mensen in een bepaalde kring geboren worden en opgroeien en daarbij al dan niet meer autonomie verwerven. Die autonomie verwerft men niet bij afroep, maar, hier moet ik aan Alicja Gescinska refereren, die vrijheid moet veroverd worden. Hoe? Door op allerlei domeinen, van het simpele overleven, hygiëne, goed en gezond eten tot en met de verwerving van inzichten, over bijvoorbeeld de filosofische achtergrond van het begrip “zelfbeschikkingsrecht” de vaardigheden te veroveren om daar succesvol mee om te gaan.

Maar we zijn dus geen eenzame wolven die plots uit de wildernis opduiken om plots samen te gaan leven. Nee, de werkelijkheid vinden we bij Darwin en sociaal biologen die vaststellen dat mensen uit soorten voortkomen die precies in groepen, verwantschapsgroepen leven. Ergens in de geschiedenis, wellicht in de loop van het neolithicum is de mens in nieuwe verbanden gaan leven waar de natuurlijke verwantschappen zich gingen beperken tot kleinere verbanden en tegelijk die groepen in grotere samenlevingsverbanden gingen leven, onder meer de steden. Fukuyama heeft daar met recht denk ik op gewezen toen hij de oorsprong van de politieke orde niet situeerde in termen van een sociaal contract, maar in termen van een steeds complexer en minder overzichtelijk wordende samenleving, waar de verwantschapsgroep beperkter werd. In Europa alvast had ook voor gevolg dat de mens als individu belangrijker werd en dat die persoon via een langdurige opvoeding steeds sterker had te staan om zich niet enkel te handhaven maar ook iemand te worden. Figuren als Diderot, Spinoza, Voltaire, maar ook Leibniz hebben het belang van die persoonlijke ontplooiing vastgelegd en kunnen inderdaad als model dienen. Uiteraard mag Nietzsche dan niet ontbreken, die vond dat men worden moet wie men is.  

Ook als het om keuzes gaat, belangrijke keuzes gaat, blijkt het van belang goede raad in te winnen, want die is duur, behoorlijk duur. Precies de genoemde mensen waren zich in hun strijd tegen vorst en kerk bewust van hun samenhorigheid, hun gemeenschappelijke doel en zonder zichzelf weg te cijferen, gingen ze wel gezamenlijk de af te leggen weg. Rousseau is misschien wel de enige echte uitzondering, want hij die zo pleitte voor een sociaal contract was in een bijna letterlijke zin een eenzame wolf, alleszins een eenzame wandelaar.

De kwestie is dan ook hoe we tot goede besluitvorming kunnen komen. Toen ik Tuur van Wallendael op televisie hoorde afscheid nemen van de wereld, enfin televisiekijkend Vlaanderen vond ik dat ergerlijk omdat, als het om een daad van zelfbeschikkingsrecht ging, niemand daarvan hoefde te weten. Hij mocht wel laten weten dat hij in eer en geweten vond dat hij gebruik kon en zou maken van dat zelfbeschikkingsrecht, duidelijk was niet hoe hij tot dat besluit was gekomen. Daar nu knelt volgens mij de schoen. Ik denk namelijk dat men niet zonder goed overleg met anderen en in vertrouwen kan afzien van verdere verzorging en vragen dat het leed zou ophouden. Ook daar is, gezien de rol van een derde – c.q. de arts – groot vertrouwen voor nodig.

Wat we dus willen betogen is dat zelfbeschikkingsrecht in de feiten en ook in theoretisch opzicht verder onderzocht dient te worden. Als de vrijheid er is, schrijft de heer Kiliaen, moet zij niet veroverd worden. Maar als de grondwettelijke vrijheden er zijn, betoogt Gescinska, moet men er ook nog eens gebruik van kunnen maken. De arbeiders die Louis Paul Boon ten tonele voert konden volgens Daens hun eigen leven geen vorm geven, maar zonder Daens, of anders zonder de progressieve liberalen en beter geschoolde arbeiders zouden de omstandigheden niet mogelijk geworden zijn voor velen in de beluiken en cités om een beter leven realiseren.

Zelfbeschikking plaatsen in een reeks voorwaarden om de vrijheid te veroveren en om, ik kan het echt niet helpen, meer mens te worden, lijkt volgens de overtuigde humanist afbreuk te doen aan de idee zelf. Maar men moet mij dan niet komen verwijten een idealist in de traditie van Plato te wezen. Het is precies pas als de voorwaarden voor handen zijn om zelfstandig over zaken te beslissen, te huwen, kinderen te krijgen, maar ook dat doe je niet alleen, zelfs als je gebruik maakt van ivf of een donorbank, dan nog zal die keuze ook veronderstellen dat er enige verstandhouding is met de omgeving. Het is daarom van belang dat we nadenken over zoiets als goed overleg en er de voorwaarden toe creëren. Ook hier denk ik geldt dat we leren de mogelijkheden van het overleg te veroveren. Ook met onszelf, misschien ook vooral met onszelf.

In verschillende opzichten ontbreekt in het discours van de heer Kiliaen over zelfbeschikkingsrecht enig zicht op de vraag hoe mensen zich tot elkaar kunnen verhouden en hoe we die verhoudingen relateren aan het samenleven. Mensen kunnen inderdaad zich graag onderwerpen aan een andere om zelf niet verantwoordelijk te hoeven zijn of ze kunnen naar het beeld van Stirner leven als de “Einzige und Sein Eigentum”, zonder de andere als een reëel subject te zien, alleen als (on-)bruikbare objecten. In de discussie over wat er tussen die uitersten mogelijk is, missen we niet zozeer de eros, maar vooral de Agape, de mogelijkheid om mensen te waarderen en erkennen als subjecten om wie men bekommerd mag en kan zijn. De vraag is of dat aan het zelfbeschikkingsrecht afbreuk zou doen.

Kortom, wie de vraag over het levenseinde voorstelt als een hoogst persoonlijke aangelegenheid, kan zich afvragen of hij de anderen die hem of haar daarbij bijstaan kan beschouwen als toegewijde personen. Zij zijn ongetwijfeld toegewijd, maar de vraag of die toewijding aan hun wilsbeschikking iets veranderen kan mag blijkbaar niet gesteld worden.  Ik vraag mij af of ik wel wil leven in zo een samenleving waar de opvatting zou gelden dat betrokkenheid tussen individuen nooit zover kan gaan dat een gesprek over wat te doen in articulo mortis niet aan de orde kan komen. En dan ben ik er mij heel goed van bewust dat voorheen dit ook onmogelijk werd gemaakt vanuit de kerk. Want inderdaad, die schoot tekort en kon alleen maar vragen dat de mensen zouden aanvaarden dat deze of gene uit het leven werd gerukt, niet uit het leven van de betrokkenen. Het gaat denk ik om wat ene Socrates voor ogen stond, de zelfzorg en hoe we die als persoon vorm geven. Dan helpt het niet lichtzinnig met principes te zwaaien maar kan men maar beter ook kijken hoe die uitpakken voor de betrokkenen.

Bart Haers