Theorie en praktijk van de onderwijshervormingen

Reflectie

Onderwijs

Meer dan het systeem

Jan Steen, De Schoolmeester. Maar wie is in dit debat de
(geborneerde) Schoolmeester?

Op zaterdag 2 juni schoven aan in de studio met Werner Trio de heer Gaby Hostens, jarenlang betrokken bij het onderwijsbeleid en vooral het middelbaar onderwijs en de Nederlandse filosoof Ad Verbrugge, die een aantal jaren geleden met BON, Beter Onderwijs Nederland, een steen in de kikkerpoel van het Binnenhof, de regeringswijk in Den Haag, gooide. Zoals gewoonlijk kunnen we dit programma alleen maar aanbevelen en aanraden het via herbeluisteren te volgen. Maar ook roept het wel wat vragen op.

Zo vond de heer Hostens op zeker moment dat ze zoveel tijd aan de hervormingen hebben besteed, dat, zo begrepen we, het wel goed moest zijn. Zoveel mensen die zo lang en zo intens met het proces bezig zijn, dat moet toch okay zijn. De vraag is en blijft of er niet een soort tunnelvisie ontstaan kon zijn. Dat Gaby Hostens ook verwees naar dat andere punt, waar Frank Vandenbroucke als wetenschapper over had gewerkt, de neiging tot beleidsmimetisme, dus het herhalen, ook van de fouten, maakte dat ik zijn gedachten beter kon plaatsen.

Zo legde hij op enig moment ook uit waarom het Finse onderwijsmodel wel slaagt en andere modellen, zoals in Nederland, waar men dat Scandinavische model ook had gevolgd – althans, dat was wat men beweerde -, faalde. Onder meer de aandacht voor het opleidingsprogramma van de leerkrachten, inclusief voorselectie bij de instroom tot de opleidingen voor leerkrachten op universitair niveau, viel op. Ooit organiseerde de Werkgemeenschap Vlaanderen Morgen over onderwijs een colloquium waar gesteld werd dat ook kleuterjuffen een meer uitgebreide vorming verdienden, of liever, de kindjes verdienen goed geschoolde kleuterjuffen. Of dat per se academisch moet, blijft een vraag, omdat theorie het intuïtieve kan versmachten. Dat in Nederland intussen de studenten in de pedagogische opleidingen een pak inhaalwerk hebben, terwijl ooit de schoolmeester en vooral de bovenmeester een dijk van een reputatie kon hebben bij de leerlingen en de ouders, lijkt vandaag, behalve in Finland een zeldzaamheid. De samenleving is natuurlijk veranderd en meer dan ooit hebben we mensen die hooggeschoold zijn en best in staat de vorderingen van hun kinderen te volgen. Dat zij, als ouders, daarbij ook vergissingen begaan of ten onrechte bepaalde richtingen uitsluiten, mag daarbij zeker vermeld worden. Maar ook, zoals blijkt, valt op dat ouders hun kinderen niet altijd het goede voorbeeld geven door zelf de leraar die een “pik” op zoon of dochterlief heeft, verbaal of anderszins aan te pakken.

Over het nut van Latijn is al een massa geschreven en gezegd, maar, met permissie gezegd, heel vaak naast de kwestie. Heeft het zin, vraagt men dan, een jonkie een jaar lang 9 uur per week met woordjes en grammatica, althans de beginselen om de oren te slaan en vervolgens nog 5 jaar a rato van 5 of 6 uur Latijn en eventueel Grieks mag  studeren? Natuurlijk ligt de zinloosheid of zinvolheid niet in die 9 uur, maar in de betrokkenheid die een leerling bij dat gebeuren te beurt valt. Vervolgens zal die leerling veel van syntaxis, van poëzie en ook nog eens een keertje van retorica, tragedie en wat al niet meer leren kennen. De zin of onzin is niet te begrijpen als verstaan wat een politicus bedoelt als die “Nihil volentibus arduum” zegt, want als ik het wel heb was het ergens een examenzin die we te vertalen hadden. Talen leren hebben inderdaad tot nut dat men zich in alle landen waar die talen gesproken worden of waar anderen die taal als tweede of derde taal geleerd hebben, met enig gemak kan bewegen. Maar verwijzend naar het koloniale verleden, hebben priesters-missionarissen heel wat antropologisch onderzoek kunnen verrichten, door zich juist intens met de taal, de verschriftelijking van de gesproken talen in te laten en verhalen op te tekenen. Misschien is dat tweede element, de cultuur, het denken in andere talen en gebruiken te leren kennen nog niet het doorslaggevende argument. Wezenlijk is dat het studeren, het geheugenwerk zelf voorwaarde zijn voor ontplooiing van jongeren. Zo verwijs ik bij deze graag naar een dialoog van Diderot “Le neveu de Rameau”, een gesprek van de filosoof met een picareske antiheld, die hem, de filosoof op de vingers tikt over al zijn vooroordelen. Eerlijk gezegd, dat boekje had men misschien beter ook aan de heer Gaby Hostens voorgelegd, voor hij begon het onderwijs te hervormen.

Nee, men hoeft geen Latijn te kennen om een goed mens te zijn, om een creatief mens te worden, maar de vraag is of men op die manier naar opleidingen kan kijken. Lees ik de recensies over Tom Hollands boek(en), vooral “Rubicon” dan merk ik dat de recensenten weinig geboeid lijken maar dat de auteur met zijn aanpak velen die wel eens hoorden over Cicero, Caesar, Pompejus en misschien zelfs Marius, vooral de lezers lijkt in te pakken. Men schreef er hier wel over, maar echte interesse voor geschiedenis, geschiedschrijving is vandaag ver te zoeken. Echter, ook vorming op filosofisch vlak lijkt vandaag steeds moeilijker. Patrick Loobuyck pleit terecht voor goede wijsgerige vorming in het onderwijs. Wel, we stellen vast dat tot de invoering van het VSO in het onderwijs inderdaad, zeker in het vrij onderwijs in de laatste jaren een aanzet tot filosofisch denken werd aangedragen.

De kwestie namelijk is – zoals Richard Sennett en ook Frank Furedi voorop stellen - dat men niet per se moet kijken  naar de structuren alleen, ook iets waar Gaby Hostens uiteindelijk bij uitkwam. Alleen, vraag ik mij dan af, waarom al die inspanningen om de zaak overhoop te gooien. Er zat een aperte tegenspraak in de lof die de man de ambtenaren van OCW (onderwijs, Cultuur en welzijn in Nederland) toezwaaide en de erkenning dat onderwijshervormingen soms te zeer theoretisch uitpakken en te weinig naar de leerkrachten, maar nog minder naar de ouders werd en wordt geluisterd. Het is van belang vast te stellen dat onderwijs, als het goed is, mensen in staat moet stellen bijvoorbeeld aandacht op te brengen voor het politieke, het culturele, het intellectuele, maar dat die algemene vorming niet iedereen gegeven is te doorworstelen. De gedachte van Bourdieu en anderen dat het onderwijs een vermenigvuldiger is van onrecht en van gelijkvormigheid bij de elite, mag men eindelijk wel juist achten, het laatste in elk geval. Want juist in het verleden was er een netwerk waar bekwame jongens en soms ook meisjes die door toedoen van schoolmeesters, kapelaans en brouwers de kans werd gegeven ondanks de karige middelen van bestaan van de ouders, te studeren. De studiebeurzen vandaag werden een recht, maar blijken geen stimulans voor jongeren om te studeren.

Er is nog iets dat we al vaker schreven, maar waar men vandaag duidelijk niet over discussiëren wil, tenzij expliciet, zoals de heer Hostens liet blijken, want de Pisa-vergelijkingen worden op 15 jaar gehouden, omdat niet overal de leerplicht tot achttien jaar gaat. Het gaat er namelijk om dat die leerplichtverlenging ertoe aanleiding gaf dat jongeren die anders hun meug vonden in een atelier of een fabriek, als bode of in andere hoedanigheden, vandaag schoolmoe worden omdat ze 8 uur in de klas moeten zijn, terwijl ze des avonds wel degelijk soms veel uren slijten met werken in een atelier of een carrosserie. Ze leren meer op die werkvloer en toch wordt daar – gelukkig – zelden over gespreken. Gelukkig mag men dit wel noemen want dit is uiteraard vaak fraude en dat mogen we niet willen. Soms botst de wetgever op zijn eigen wetten en kan men het goede niet goed realiseren.

In de hele discussie moest de heer Gaby Hostens voorbehoud maken bij het beleid dat ondanks zijn medewerking tot stand is gekomen, omdat het niet helemaal was wat hij had gewild. De druk van de compromissen kan het niet zijn, veeleer de vaststelling dat de betrokkenen gerekruteerd werden uit dezelfde kringen en met gelijke opleidingen. Ook de expertise van de universiteiten bracht weinig aanleiding tot kritische geluiden zodat de uniformiteit in het denken soms zeer gevaarlijke vormen aan kon nemen. Het is dus van belang, denk ik dan, te begrijpen dat de discussie over onderwijshervormingen, ook en zelfs als ze in het parlement werden en worden gevoerd, vaak binnen de ivoren toren gevoerd werden en worden. Zelfs journalisten, zoals Guy Tegenbos, die ik wel waarderen kan behalve als het over onderwijsbeleid gaat, blijken meer binnen dan buiten de ivoren toren te toeven. Dat brengt mee dat noodzakelijke vragen ten aanzien van het beleid niet per se aan bod kunnen komen.

Ad Verbrugge stelt die vragen nu net wel, bijvoorbeeld of een hervorming, waarvan men veel verwacht inzake billijkheid in de toegang tot onderwijs wel de resultaten bereikt dat men voor ogen heeft. Ik denk inderdaad dat de mensen voor de klas er wel toe doen. Staat men mij toe de vraag te stellen waarom vandaag in het Westen jongeren die niets te maken hebben met de Islam toch ervoor kiezen voor die religie en er ook nog eens als echte zeloten tot het uiterste in gaan, het dragen van gezichtsbedekkende sluiers, dan moet men toch vaststellen met mij dat dit hoe dan ook een falen weergeeft van zowel het vrij als het officieel onderwijs inzake levensbeschouwelijke leergangen. Men kan alleen vaststellen dat die jongeren op zoek waren naar waarden die hen de ruggengraat gaven die ze niet in het onderwijs hebben meegekregen. Een (vrijzinnig) humanist wordt men niet vanzelf en bovendien, ondanks de schijn, blijkt er toch wel ruimte voor uiteenlopende visies onder humanisten.  De zekerheid van de waarheid van de eigen inzichten, die men in een goed onderwijs leert te relativeren ten gunste van het belang van goed onderbouwde visies, lukt blijkbaar minder goed dan men zou wensen. Nu, dat had men kunnen weten, kijkend naar de doctrinaire omgang met het Rode boekje in de jaren zeventig, de grote interesse voor sekten in de jaren 1980, waar wel eens doden vielen en zelfmoorden te betreuren vielen. Bekijkt men dat plaatje dan is de huidige bereidheid tot bekering naar de Islam niet geheel onverwacht, valt het ook niet de betrokkenen euvel te duiden. Wel kan men de onderwijsverantwoordelijken, niet de leerkrachten alleen, maar vooral de “hogere instanties” dat zij jongeren te weinig hebben leren vertrouwen op hun denkvermogen en ook, minstens evenzeer hebben bijgebracht wat de waarde is van argumenten, van retoriek bijvoorbeeld. De jongere werd een gemakkelijk doelwit voor (mis-)leidende boodschappen, niet omdat ze geen Latijn kenden – velen kenden wel Latijn – maar omdat ze niet voldoende met die inzichten bezig waren geweest.

Andere tijden en andere omstandigheden laten wel eens toe inzichten te toetsen. Een gymnasiumdirecteur, Johannes Fest, weigert lid te worden van de NSDAP – al moet gezegd dat het lidmaatschap op een bepaald moment niet opgenomen kon worden, omdat men teveel opportunisten vreesde – en verliest zijn baan, krijgt beroepsverbod en wordt uiteindelijk gebroodroofd, maar moet vervolgens als bijna vijftigjarige wel dienen in het leger en Duitsland verdedigen, net zoals zijn zonen, die ook buiten de Hitlerjugend waren gehouden. We kunnen hier ook nog maar eens verwijzen naar de jongelui van De Witte Roos, die volkomen gelijkgeschakeld waren via de Hitlerjugend, of net niet, want Hans Scholl bijvoorbeeld wilde te eigengereid optreden en las de verkeerde boeken, zodat hij niet kon aanblijven als vaandrig. Zijn zus, Sophie Scholl moest overigens eerst arbeidsdienst vervullen voor ze kon gaan studeren. Hun leven werd bepaald door een regime dat hen geen billijke kansen gaf. Het komt mij voor dat men deze facetten van het leven in Duitsland onder het nazisme te gemakkelijk onder het tapijt veegt, omdat ze voor latere, onze tijd, wel eens zeer hinderlijk kunnen zijn. Precies omdat de billijkheid die men voorhoudt te realiseren, via het onderwijs zelf in de problemen komt. Zoals Ad Verbrugge zegde, stelde het VMO-Gymnasium te weinig eisen aan de leerlingen zodat het vervelend werd, wordt voor de leerlingen. Deze facetten kan men niet zomaar negeren, als men spreekt over onderwijshervormingen. Ach, het verband tussen het negeren van die aspecten van de NSDAP, de behandeling van Duitsers die er afwijkende interesses op na hielden of geen lid wilden worden van de partij? Dat zijn juist die zaken die een bewind met zich meebrengen dat voor iedereen het beste zegt voor te hebben en daardoor de individualiteit negeert. In een school, waar men de leerlingen van de eerste klasse tot de zesde door dezelfde mangel haalt, speelt iets anders, daar is voor de leerlingen de vervreemding via de leerstof voor allen even intens maar het is juist die vervreemding, door bijvoorbeeld de geschiedenis van de menselijke soort te belichten, die leerlingen toelaat na te gaan denken over de wijze waarop ze naar de wereld, hun leefomgeving kunnen kijken zal kleuren. Wordt die blik eerst door anderen, zoals ouders of leerkrachten bepaalt, dan zullen zij – als het goed is – aan het einde leren zelf te kijken en daar in verhandelingen leren getuigenis van af te leggen, dat ze kunnen kijken en vooral dat ze het kunnen verwoorden.

Het komt mij voor dat de heer Hosten daar weinig over gesproken heeft en toch, als men naar het conformisme kijkt dat bijvoorbeeld over het onderwijs in de media opgeldt maakt, dan is het opvallend dat men het schrijven van een verhandeling, saai, vervelend en zelfs zinloos vindt. Is het niet de vervollediging van het middelbaar onderwijs als men weet dat men aan het eind van de cyclus leert uit te leggen waarom op deze of gene manier naar de dingen kijkt? In dit verband valt het me altijd weer op dat bijvoorbeeld de holebi-beweging van de minister vraagt dat hij in het onderwijs sensibilisering zal vragen voor de mogelijkheid van die geaardheid en tegen geweld ten aanzien van holebi’s. Natuurlijk mag men geen geweld gebruiken, tegen geen enkele persoon, maar door het geweld tegen deze groep extra in de verf te zetten, ontstaan misverstanden, over het gebruik van geweld, maar ook over het belang van seksuele geaardheid. Dat laatste misverstand bestaat erin dat mensen geheel bepaald zouden zijn door hun seksuele geaardheid. Anderzijds zouden andere “afwijkingen” van het gewone dus wel gewelddadig bejegend mogen worden. Uiteraard is dat niet de bedoeling van de holebi’s, maar toch, men kan maar beter proberen, denk ik, in het onderwijs het beteugelen van het geweld en ontwikkeling van zelfbeheersing te bevorderen, zonder daarom in de zonde te vervallen van de ongevoeligheid of schijn van ongevoeligheid. Dat is wat normaal in een klas kan, als de leerlingen inderdaad moeten leren de anderen te verdragen en meer nog, met die anderen een band te krijgen, betrokkenheid, vriendschap… Maar ook dat is in het huidige onderwijsbeleid van ondergeschikt belang: Men wil de kindjes leren autonoom zijn en brengt hen massieve afkeer voor wiskunde bij of voor literatuur. Niet expressis verbis, maar gewoon, door voortdurend over nut en nuttigheid te spreken. Onderwijs moet vele ladders aanbieden, die naderhand overbodig lijken, maar wel het hele bouwwerk van de goed gevormde jongeman of jonge dame schragen, al ziet men ze niet meer aan de buitenkant.

Het is in deze context dat men de discussie over heteronomie en autonomie dient te zien. Men kan niemand vormen, opleiden, opvoeden zonder van buitenaf waarden op te leggen. In die zin had Bourdieu absoluut gelijk, maar de conclusie die hij trok, dat dit fataal tot eenvormige bourgeois moest leiden, heeft hij (gedeeltelijk) in zijn studie en prestaties laten zien dat dit niet klopt. Juist de generatie die na de jaren veertig aan de universiteit kwam zou veel heilige huisjes slopen en met recht, maar de natuurlijke en geleidelijk wegdeemsterende autoriteit van de meester, die heeft men denk ik ten onrechte te absoluut gesteld om die te kunnen slopen. Want vanouds was de patroon, als het goed was, degene die de leerling, de student, de gezel diende te vormen tot een gelijke, waarna de volgende generatie kwam. Had de vioolbouwer Del Gesu autoriteit in zijn atelier? Uiteraard, maar niet alle leerlingen werden gezel bij hem, maar werden zelf meester en kregen op hun beurt (relatieve) autoriteit, in functie van hun kunnen. Dat proces had in het debat over de onderwijshervormingen meer belicht mogen worden. Maar het was er nu wel en hoewel we met vragen blijven over het waarom, weten we nu toch dat de aannames van de hervormers best nog eens goed tegen het licht gehouden worden.

Bart Haers