Over de charme van het openbaar examen

Reflecties

Beethoven, Liszt en Schumann,

Scriabin niet vergeten

Binnenplaats van het Steen van de familie van der Sickelen
waar sinds eind vorige eeuw het conservatorium van Gent
is gevestigd. Een portret van de pianiste? Portretrecht
betekent ook iets. 

Op weg naar Gent, om iets te horen dat echt wel de moeite heet te zijn. Jaren geleden mocht ik eens, mee toen ik als jongen op vakantie was bij mijn oom, naar een openbaar examen in het koninklijk conservatorium te Brussel. Hoger diploma heette dat toen nog en het was zowat het hoogste wat men kon behalen aan het conservatorium. Geen orkest, maar een concerto uitgevoerd op twee piano’s. Het klonk al kende ik er toen nog niet veel van.

De tijden razen door en we kijken soms wat beduusd toe, maar als je ziet hoe ons muziekonderwijs georganiseerd is, dan ben je verbaasd dat er vandaag soms zo laatdunkend over het muziekleven en het muziekonderwijs in Vlaanderen wordt gesproken en geschreven. Natuurlijk zijn de heren van Beethoven, Schumann, Liszt en Scriabin goed en wel dood, maar zou hun muziek er dan niet meer toe doen. Tja, te elitair, die muziek klinkt het dan en dus hoeven er we er verder niet over te zeuren. Ik weet het niet. Het vertrek kort na de middag, er stond nog een gesprek gepland, was alvast best leuk, maar ook, het feit dat dit om een openbaar onderzoek zou gaan of een jonge pianiste aan de vereisten voldeed om als Master verder door het leven te gaan, maakte het allemaal nog wat spannender. Nu had en heb ik de loopbaan van Elisa D’Haene al eerder aan u voorgesteld, maar goed, dit mocht en zou best zo goed mogelijk verlopen. Na het interessante gesprek en een glaasje porto bij het stadhuis ging naar het conservatorium, gehuisvest in een oud Steen in de stad, van de familie van der Sickelen en waar in de negentiende eeuw een en ander aan verbouwd en gesloopt werd. Toch is de zaal, waar het examen zou doorgaan best aangenaam. Hoorde ik er al filosofen spreken, woonde ik er de uitvoering bij van de Kreisleriana door dezelfde pianiste, woonde ik er ook het examen bij van de Turkse pianiste en componiste Ferdes Firdevs Eke, dan keek ik ook er nu al naar uit de zaal te betreden.

Het examen zou om 18:00 aanvangen, maar het licht anarchistische gebeuren dat onderwijs altijd wel is, bracht mee dat we even dienden te wachten tot de piano goed en wel gestemd was. Ik heb mij ooit laat vertellen dat de examens aan een conservatorium vroeger, zeker het Hoger Diploma een society gebeuren was en dat de zaal toen vaak vol zat. Vandaag mocht Elisa niet klagen, magen en vrienden waren er, niet in dichte drommen en op facebook bleek dat nogal wat mensen haar steunden.

Tijdens het wachten en het praten met haar ouders, zus en grootmoeder, met familie en vrienden, was ik het even moe en ging ik buiten een sigaret roken, waar ik de heer directeur van het conservatorium ontmoette. De man heeft een zwaar leven want hij probeert zoveel mogelijk van de examens bij te wonen en het conservatorium is geen klein instituut. Maar goed, desondanks is de directeur nu zelf weer een radertje in grote hogeschool. Ik weet echt niet of dit soort schaalvergroting dienstig is, voor de studenten, maar ook voor de docenten en de directie. De centen moeten eerlijk verdeeld worden op een hoger niveau en dat vergt veel vergaderen, zodat het eigen creatieve leven eronder gaat leiden. De directeur was het me eens dat een docent aan de universiteit niet zoveel lessen moet geven, zes uur per week, met nog twee uurtjes vergadertijger spelen en dan zou de rest moeten gewijd kunnen worden aan het volle creatieve en artistieke leven, aan het conservatorium, aan de universiteit drukt die creativiteit zich anders uit. Maar nu is de balans helemaal doorgeslagen. De eigen inbreng van docenten lijkt men van bovenaf te willen regelen en het doceren gaat voor op het eigen onderzoek, het eigen creatieve werken. Docendo discimus? Uiteraard, maar men moet dat ook voeden en onderhouden en dus moet men ook blijven studeren om zelf als docent goed het eigen meesterschap te kunnen overdragen.

Kortom, de tijd van wachten was voor ons, welwillend publiek misschien niet zo erg, voor de jonge pianiste was het geen cadeau. Had men de piano voordien geprepareerd voor iets anders, of anders gestemd, om het met een clavicimbel te laten accorderen? Het kon best want er stond een clavecimbel terzijde van het podium. En toch, de piano was een goed half uur later dan toch klaar en meteen kregen we van Beethoven geserveerd, de Waldsteinsonate, die voor de pianist verraderlijker is dan voor het publiek maar na een kleine aarzeling vlot en met de nodige kracht en nuance werd aangevat. Hoe muziek, piano kan klinken, dat weet men, maar hoe een jonge pianiste dit stuk en de andere helemaal spelen kan zonder voor zich een partituur te hebben. Het gaat om memoriseren maar ook om te weten wat men wil laten klinken. De vingervlugheid valt te bewonderen, maar evengoed het spelen met accenten en timbre, waartoe veel coördinatie nodig is.

Veel tijd om te rusten gunde de pianiste ons niet, want daar kwam Schumann op ons af, in het Nederlands “karnaval in Wenen”, beter bekend als Faschingsshwank aus Wien, op. 26. Het stuk had ik wel al eens gehoord, maar bij het luisteren viel me op hoe wat men dan de romantiek pleegt te noemen toch wel meer is dan ons te beroeren. Het blijft gaan om muziek die op zich staat, ver van het uitbeelden van scènes die het oproepen wil, maar toch, een spel spelend met die triviale realiteit. Het vraagt geduld het te beluisteren? Niet echt, want een keer de pianiste de toetsen beroerde, bleek het als vanzelf mee te voeren naar het Prater of andere plaatsen waar dat carnaval gevierd werd. Graag zou ik weten hoe Schumann het spel van variëren en uitwerken in dit stuk had opgevat, welke muziek hij hoorde toen hij dit op papier zette, om gespeeld te worden.

Dat ook Liszt op het programma stond, zou niet mogen verbazen, want hij was een van die mensen die het pianospel tot hoge virtuoze hoogten heeft weten te voeren. De kritiek klinkt wel eens da het teveel om het spel, om het virtuozendom ging, maar ik denk steeds meer dat men verveeld zou raken als Liszt alleen om het spel ging, niet om de klank, niet om muzikale expressie. Wie luistert en de pianiste neemt ons echt wel mee, merkt hoeveel er op het spel staat bij Liszt, het gaat om een hoogstaand uitwerken van de mogelijkheden van de piano en dat kan men niet horen, altijd horen op cd. Zoals iemand gisteren zei, zelfs Richter kon bij bepaalde stukken prachtig spelen, maar de letter van de partituur schoot erbij in. Niets erg, want de uitvoering blijft bijzonder genoeg. Alleen, denkend aan de zorg van Clara Wieck om partituren zoveel mogelijk recht te doen, kan men zich afvragen hoe men dat doet.

Met Scriabin vormde het einde van een meer dan grandioze ervaring. Ach, denkt u, het zal wel zijn, je volgt dat meisje en je gunt haar het beste, maar het is wel zo dat de muziek in de zaal wel anders klinkt en bovendien je wil veroverd worden, het spel moet je meenemen en als het lukt, dan roept iemand van de jury bravo.

Waarom men klassieke muziek, in alle verscheidenheid die het toch telkens weer tentoon spreidt, vandaag, op een andere manier dan voordien wil afdoen als iets zonder toekomst, maar ook zonder bijzondere betekenis, blijkt bij zo een gebeurtenis zonder grond. Het is een maraton zo een examen, want de pianiste kan niets uitzoeken of opzoeken, er is geen open boek en er is alleen de kans dat het goed gaat, dus een groot vertrouwen in zichzelf. En dat valt dan wel te horen. De piano, een grote concertvleugel laten klinken, niet eenduidig maar met alle mogelijkheden van het instrument, dat is het wat een mens achterna met zich meeneemt. Dat de pianiste een grootste onderscheiding kreeg, was voor haar een mooie bekroning en het werd op aangename wijze gevierd. Een zomerse dag, eentje dan toch en een aangenaam rustige Belfortstraat, wegens de wegeniswerken, dat maakt het allemaal best nog genietbaarder. En nu maar hopen dat ze rustig verder bouwt aan haar loopbaan. Het meesterschap heeft ze, het verder uitbouwen, dat komt er nu aan.

Bart Haers