Aan de slachtoffers van Adam Lanza

Reflectie

De wetgever en wapendracht

Complexe samenlevingen en eenvoudige wetten?

Ik kon hierbij geen afbeelding van dader
of slachtoffers plaatsen. Wilhelm Tell
is uiteraard een vrijheidsheld, maar was
hij niet een slachtoffer van de Habsburgers
die zich wel verzette. Mythisch volgens
historici en daarom misschien niet
zonder betekenis. 

Mogen wij ons gelukkig prijzen dat er in Europa en in dit land een zeer restrictieve wapenwetgeving bestaat en dat we er ons meestal aan houden? Allicht wel, maar we zien er de voordelen niet altijd van in, zo te zien. Enfin, als een man zich van een wapen voorziet en door een stad gaat wandelen, al schietend, zoals Hans van Temsche, dan zal men de wapenwet aanscherpen, maar de normen zijn al zo streng dat men wel ondergronds moet gaan, wil men een wapen kunnen aanschaffen. Maar waarom zou men een wapen willen?

Een man alleen in de wildernis, van Alaska of Montana? Mensen leven soms, in Montana ver van elkaar op grote boerderijen en dan kan het bezit van een wapen levens redden, want als er beer langs komt, hongerig en wel, kan dat gevaarlijk worden. Of er veel ongenode gasten langs gaan in die weidse gebieden, is mij niet duidelijk, maar het zou erg zijn als men die mensen niet het recht zou geven zichzelf te verdedigen.

Wat mij opviel in de reactie van de Guns owners of America en wat iedereen wel zal zien is dat hij de schuld legt bij de mensen die tegen de wapendracht ageren. Nu, men kan, zoals Arendt het stelt geen mens gelijk achten aan een andere mens, zonder dat dit ertoe zou leiden dat men niet gelijk zou zijn voor de rechtbank en de wet, zodat mensen niet gelijkelijk tot oordeel en verantwoordelijkheid in staat zijn. Daar gaat enige tijd overheen. Mag men iedereen het oordeelsvermogen ontzeggen? Natuurlijk niet, maar het gaat erom dat wapens in de samenleving voor mensen met een kort lontje of met veel ongeluk achter de rug een mogelijke uitweg kunnen bieden. Zou men dan, vraagt u, die jongeren en ouderen niet meteen een lesje zen of yoga geven? Het zou kunnen maar men kan daar niemand toe verplichten.

Al vaker hebben we ons verwonderd over de wijze waarop veiligheid vrijheid in het gedrang kan brengen. Maar is het niet zo, dat we hier op een verschillend terrein bezig zijn: als dagelijks 35 mensen door schotwonden omkomen, die zelfs niet bedoeld werden afgevoerd, waarbij we nog zwijgen over zij die het overleven, met zware verwondingen als litteken en vloek, dan is er veel loos met die veiligheid. 12775 – een krant vermeld zelfs 30 000 mensen - sterven dus per jaar… een kleine stad en allemaal stoemelings. Dat kan men geen veilige samenleving noemen. En de vrijheid wapens te dragen, weegt die op tegen het leed van overlevenden die zwaar gehinderd door het leven moeten? We dachten het niet.

Met een zekere regelmaat worden mensen neergeschoten door teenagers of jonge twintigers, die niet mogen roken, zeer beperkt zijn wat drankgebruik betreft en ook wat onderwijs betreft niet echt gesteund worden. We weten niet wat hier in het spel is geweest dat die jongeman zijn moeder vermoorde en vervolgens een lagere school binnendrong. De zaak is dat de motieven en drijfveren strikt persoonlijk zijn. Zoals we van Kim de Gelder wellicht ook niet het volledige verhaal zullen horen. We weten iets, over een ziekte, maar niet over hoe hij tot die daden kwam.

Het valt op dat we in het recht wel op zoek gaan naar de oorzaken, de aanleiding en motieven van een daad. Ook of men over de middelen beschikte om een daad te stellen, wordt onderzocht, maar ja, als nagenoeg iedereen een wapen mag bezitten en dragen (=to keep and to bear a weapon) zoals het 2^de amendement stelt, dan heeft iedereen ook een wapen – in de praktijk zou het om 20 % gaan die wel meer wapens heeft. Nu goed, we weten dat de persoonskenmerken ook meespelen en dan zal men, zoals we geneigd zijn te denken het robotportret van de gemiddelde dader op de helaas overleden dader en zo een beeld vormen. Het kan kloppen, maar helaas niet zo volkomen dat het echt begrijpelijk wordt. Ik heb de indruk dat de meeste daders van deze massaslachtingen nu net blanke jongeren zijn. Maar zelfs als dit hun gemeenschappelijke noemer is, zal men toch niet zo gauw weten waarom ze weloverwogen veel mensen meenemen in hun eigen ondergang. Omdat ze een paukenslag wilden? In tegenstelling tot de jongeren die hun leven maken in buurten waar ook veel wapens rondslingeren en waar een leven soms minder waard is dan de kogel uit de loop, moeten we vaststellen dat die jongeren blijkbaar met geweld niet vertrouwd zijn, dan toch niet in het dagelijkse leven. Wel via allerlei films en games.   Maar vooralsnog weten we het niet. Te vrezen valt dat we niet alle puzzelstukken zullen vinden van de horror die zich in die basisschool heeft voorgedaan. Maar belangrijker is het nog, zou het voor de onderzoekers moeten zijn te weten hoe lang de jonge man met het plan heeft rond gelopen en hoe hij het plan kan opwerpen en accepteren?

Een aantal jaren geleden sprak men over zinloos geweld, waar ik verzet tegen aantekende. Geweld kan wreed zijn, niets ontziend of banaal. Maar over de zin van gewelddaden zal een slachtoffer anders denken – als hij of zij het geweld heeft overleefd – dan een dader, terwijl het voor het publiek om daden gaat waar ze inderdaad niets van inzien kunnen. Maar ook voor ons, het publiek op afstand is er een zin aan het geweld te geven, die zelfs niet moralistisch hoeft te zijn, want de daad kan gesteld worden als iemand een gedachte niet stopt bij de gedachte maar doorgaat en er alles voor doet om die nog waar te maken ook. Het was en blijft opvallend dat we een daad wegbergen, met de dader, als we die van zinloos geweld vinden getuigen, haast zouden lynchen, maar dat we terroristen als helden en vrijheidstrijders zien, ook als hun strijd misschien niet zo nobel is, als het om drugs gaat in plaats van om het afdwingen van vrijheid. Het valt me tegen van mensen die deze benadering kiezen dat ze dan ook niet meer in de omstandigheden van het gebeuren wensen binnen te dringen.

Die jonge man, Adam Lanza heet hij, leeft in een goede familie en niet in bittere armoede, alleen, misschien, is er een enorme leegte en verveling die vervuld moet worden. Je kan zo de weg vinden naar de wetenschappen, de kunsten of de sport, maar als je suft en je blijft suffen, wat dan? Gebleken zou zijn dat zijn moeder geloofde in het einde van de wereld… maar wat dat dan betekenen moest voor hem?

Men kan er alleen aan ontkomen, aan eigen gedachten, als men juist nog zoiets bij de hand heeft als een geweten. Wie niet meer katholiek of christen zegt te wezen zal er dan niets mee te maken hebben, maar de innerlijke stem komt vanzelf wel opzetten, als men bij zichzelf te rade gaat. Het geloof en het geweten hebben niet per se iets met elkaar te maken, maar mensen kunnen niet niet denken, al geloven sommige filosofen graag in navolging van Plato dat alleen wie zich uit de wereld terug trekt behoorlijk kan denken. Het punt is net dat wie alle contact met het leven verliest en met de levenden verbreekt, wellicht ook geen houvast meer en dus ook geen hindernis om te doen wat in Newtown de jonge man deed. Het komt er niet op aan, zo kan men opmaken, dat er allerlei theoretische constructies mogelijk zijn om geweld wel te verantwoorden.

Toen de beelden ons bereikten zal menigeen met mij bedacht hebben dat het toch niet kan dat men kinderen gaat neerschieten. Weerloze wezens afmaken met een geweer? Dat roept wraakgevoelens op, maar de man is overleden. Hopelijk zal men de familie niet aansprakelijk stellen. Of er redenen voor zijn, valt moeilijk op te maken, maar het is juist het feit dat de jongeman bijna volwassen was dat men de anderen niet kan aanspreken. Of toch? Te horen en lezen viel dat de man met zijn moeder naar een schietclub ging, dat hij vergeefs geprobeerd had een wapen te kopen. Het is maar dat de National Rifle Association en andere clubs ons en vooral de Amerikanen vertellen dat het niet aan een wapenverbod zal liggen dat mensen er dom mee omgaan, het ligt aan die mensen. En toch, het bezit van wapens aanprijzen, zelfs als voorwaarde voor volkomen burgerschap, kan de gedachte geen ingang doen vinden dat wapenbezit misschien niet zo aangewezen kan zijn, zoals de man die zijn vrouw neerkogelde, terwijl hij met zijn zoon – waarom? – in discussie was. Was dat wapen niet bij de hand geweest, dan was er niets gebeurd. De zaak is dat wie wapenbezit evident vindt, geen reden heeft om na te denken over wat het zou zijn als men geen wapen in de kast heeft staan.

Veiligheid is een hoog goed, maar de manier waarop we nu die veiligheid willen bereiken gaat uit van de idee dat men dure constructies en ingenieuze systemen nodig heeft. Maar hoe juist het ook is dat mensen niet altijd bezwijken voor de lokroep van het goede, het ware en schone, dan nog is het niet zo dat niemand de oren kan sluiten voor de wekroep van het negatieve en eventueel het kwade. Alleen, de termen hoeven – anders dan de lezer in alle argeloosheid geneigd is te denken – geen metafysisch festijn te brengen. Een andere behandelen is iets zeer concreets en hem of haar respecteren, zelfs wel doen, het zijn ervaringen die ver af staan van wat sommige filosofen primordiaal menen te vinden aan de werkelijkheid. Weten wat het goede is, of wat het is iemand schade toe te brengen hoeft men niet aan grote ethische onderzoeken te onderwerpen. De ervaring, empathie ook, sympathie maakt dat we dat weten. Het kan echter gebeuren dat jongeren het gevoel niet vinden, dat ze autistisch  lijken. We werden en worden ervan doordrongen dat verkeerd gedrag niet per se een schuldvraag hoeft op te roepen, maar het is net dat wat Theodore Dalrymple schrijft in Life at the Bottom, dat door een bepaald gedrag toe te schrijven aan de onmogelijkheid voor mensen om te zien dat zij zelf keuzes hebben, net omdat hen verteld wordt dat ze ergens mentaal ziek zijn. Voor de psychiater Dalrymple is dat een foute inschatting: zelfs als mensen psychische problemen hebben, hoeven ze nog niet in de criminaliteit te verzeilen. Het is evenmin zo moeilijk als men beweert voor eenvoudige mensen om zich een idee te vormen van wat goed is.

Het is in die context dat men de daden van de jongeman moet betreuren en de doden bewenen, al is dat voor ons die ver er vanaf staan een zeer bescheiden meevoelen – maar dan hoop ik dat men niet gaat zoeken naar aandoeningen, zoals Asperger, als verklaring voor wat hij niet meer kan verantwoorden. Vele stukken liggen er al, maar de finale verklaring blijft men ontwijken als men de gedachten van de man, zoals hij ze vrij kan hebben gegeven of net niet, zou kennen. Het kan dus altijd dat we niet weten wat hem bewoog, omdat hij die gedachten niet kon of wilde uiten. Zou het iets veranderen aan het leed? Allicht niet, maar als zou blijken hoezeer hij van zijn leven en van de anderen was afgesneden, zou dat niet verklaard worden, wel het feit dat de jongeman in verschillende opzichten afzijdig was van de dingen.

Maar de vraag blijft wat men zegt aan (nabestaanden van) slachtoffers. Weinig, want er valt weinig te zeggen. Er is geen ander waarom dan de daad. Er is geen verklaring dan wat iemand heeft aangericht. Maar men mag het ook geen zinloos geweld noemen omdat men dan de slachtoffers miskent. Nu verdienen slachtoffers uiteraard wel respect, niet omdat ze slachtoffer zijn, maar omdat ze mensen zijn. Hun leven en dat van hen die ze lief hadden of door wie ze lief gehad werden, blijft voor hen. Foto’s van kinderen hoeven niet, maar als ze publiek gemaakt worden, tja, dan is het aan ons om ze met respect te bejegenen. Het grote probleem is dat we dat verder niet weten, wat anderen met de foto doen. Het punt is dat bij massamedia de band tussen de verteller en de luisteraar, nog meer tussen de tekenaar en de toeschouwer, of moeten we toch naar het theater als metafoor moeten verwijzen, duidelijk mag zijn dat men er niet in slaagt het publiek echt te bereiken en het publiek reageren kan. Jawel, via twitter of blogger kan men reageren, maar dat blijft dan ver van de betrokkenen.

De kwestie blijft natuurlijk dat je de kat niet bij de melk mag zetten en jongeren die wel eens willen experimenteren wapens in handen geven is ook geen goede idee. Althans, dat is onze reactie, maar in gecontroleerde omstandigheden, zoals een schietclub, zou dat moeten kunnen. Niet zo heel lang geleden zaagde iemand een andere het onderbeen eraf met een bosmaaier. De idee dat men van alles een wapen kan maken is niet zo ver gezocht, alleen blijft de vraagt, wat mensen drijft. Eenvoudige psychische verklaringen zijn er nu eenmaal niet. Het gaat erom dat men moet aanvaarden dat het gebeurt, want het is ouder dan we denken, dat jongeren zich afzijdig houden en dan plots iets uithalen dat niemand had verwacht. Maar men kan wel proberen de aandrang voor zoiets te beperken. Vroeger hielpen sprookjes en andere verhalen, maar nu zijn die passé.

Sommigen menen dat we al die kinderen moeten screenen op een agressie-gen of dat men hen moet trainen geweldloos te blijven, maar we moeten hen ook leren assertief te wezen en zelfbewust. Waar is het verschil, het grensgebied met het korte lontje? En zoals men wel eens twee buffels met elkaar in de clinch ziet gaan, omdat ze het lentezot voelen kriebelen, zo gaan jongeren op een speelweide wel eens rollen over het gras. Er zijn middelen genoeg om agressie op een normale manier vrij te laten, zoals in een sportclub. Dat het vandaag uit de hand lijkt te lopen, bijvoorbeeld als lijnrechters gedood worden, moet een bijkomende zorg vormen. Agressie is iets bijzonders, want het is er wel, doorgaans, maar zonder gevaren, tot er plots een aantal feiten of ervaringen zich gaan opstapelen en agressie het overneemt van andere gevoelens en driften. Het vermogen om een raid te plannen, waarbij de uitkomst ook vast staat, dat wil zeggen, zelf sterven, is iets wat tegen onze normale aard ingaat. Anders Breivik zou ook gesmeekt hebben te mogen sterven. Het doel dat men wil stellen, de daad die men wil stellen heeft dan wel degelijk betekenis: Ik ben hier geweest.

Welke argumenten zou men zo een jongeman kunnen bijbrengen om dit niet te doen? De liefde voor het leven? Daar zijn geen argumenten voor, zeker geen onweerlegbare argumenten, maar is het dan niet genoeg, op zich genoeg ook al is het leven niet altijd een vrolijke lach? Liefde voor mensen, precies ook voor jonge kindjes? Ook daar kan men geen echte argumenten voor geven, maar het behoort tot het leven. Het gaat ook over het temperen van haat, om het afwijzen van haat als mogelijkheid. Toch merkt men vandaag, in de media zeer zeker vormen van haat, onversneden, onbekoelde haat die mensen de indruk wekken dat het wel okay is. Haat kan mensen in de greep krijgen, omdat haat een emotie is die elkeen kan overvallen. Maar wil dat zeggen dat we die haat zoveel plaats moeten gunnen. Ik heb niet indruk dat er vandaag  nog op een andere manier dan zeer moraliserend over geweld gesproken wordt. In verband met de dode Lijnrechter was duidelijk dat dit geweld te maken had met het onvermogen eigen emoties te temperen. Men kan veel inbrengen tegen een stoïsche levenshouding, maar de gedachte afwijzen dat men niet zomaar geweld moet aangrijpen om eigen gevoelens van krenking weg te krijgen, kan men toch ook niet goed beargumenteren.

Ten onzent is men bezig met GAS-boetes, Gemeentelijke administratieve sancties aan te wenden om jongeren onder controle te houden. Het gaat dat om jongeren die in een winkelgalerij rondhangen, om andere kerels die in een park of plantsoen de kinderspeeltuin onveilig maken. Spreken gaat niet meer, heet het, want de jongeren gedragen zich astrant, arrogant en willen geen richtlijnen krijgen. Het is fijn er zo over te denken, maar zal de verbalisant wel weten wie hij of zij voor zich heeft. Het idee, zeker in de steden van wijkagenten die mensen kennen, die weten wat er gaande is, blijkt nog maar een sluimerend leven te leiden. Zou dat die kinderen gered hebben in Newtown? Er is sowieso in de VSA relatief weinig politiezorg tenzij om de wet te handhaven. Het is merkwaardig dat libertariërs er wel veel voor over hebben om de politiezorg te verzekeren, maar weinig, geen om het samenleven te bevorderen. De bereidheid politielui in te zetten voor de samenleving lijkt geen zorg. En dan is er het gemakkelijke woord “zinloos geweld” dat de betekenis van geweld van geen tel meer lijkt, terwijl het er voor slachtoffers en voor de samenleving toe doet. Men moet repressie niet afwijzen, maar men dient ook na te gaan hoe men jongeren kan bejegenen. Zouden GAS-boetes hier soelaas bieden? Ik vrees van niet want jongeren als Adam Lanza zullen niet rondhangen of met andere jongeren gekkigheden uithalen, die wel eens lastig zijn maar niet schadelijk. En dus zijn het de schier onzichtbare jongeren – maar dat wisten we ook van 11 september – die onverwacht kunnen uitbarsten en toch kan men ook niet elke eenzaat verdenken. Overigens, zoals John Adams zegde, mag men niemand vervolgen zonder dat er werkelijk aanleiding toe is, een feit gepleegd is. Het is de zwakte van het bestel, maar zo beschermt men onschuldige mensen. En het zal er dus om gaan dat we wat meer elkaars hoeder worden… zonder ons te mengen. Ook hier is het pad smal en zijn er hinderpalen. Alleen, denkt een mens dan, wie oplet kan een ander helpen.

Wapens in handen van Burgers? Het blijft bedenkelijk als men daar zelfs mee op straat loopt. De wapenwet, het tweede Amendement was bedoeld voor de militia – de burgers die tijdens de onafhankelijkheidsoorlog wapens hadden gekregen om tegen Britse troepen te vechten - in onzekere tijden, niet voor een groot en sterk Amerika en nog minder voor dicht bevolkte gebieden. Men kan de veiligheid niet garanderen als men het geweldsmonopolie van de overheid niet handhaaft.

Bart Haers