Worstelen in de politieke storm?

Recensie

Overleven in duistere tijden

Hoe mensen ondergaan terwijl ze denken

Te klimmen

Zou de omslagfoto de beijde  werelden
laten zien? 

Nir Baram. Goede Mensen. Uitgeverij de Bezige Bij 2012. vertaling Hilde Pach. aantal pagina's: 608. prijs: 23,90 € 

Er is iets met deze roman die ons niet enkel meesleept in heel concrete omstandigheden, die voor ons niet op die manier gekend zijn, maar tegelijk kan ik de gedachte niet van mij afzetten dat zij, de protagonisten van deze roman ook op een andere plaats zouden kunnen leven. Over die andere plaats zullen we het  moeten hebben.

Bij recensies merkt men vandaag vaak grote aandacht aan de eerste zin, maar een eerste zin, van 500 bladzijden? En wat met de laatste zin, die men slechts begrijpt na het lezen van het boek. Laten we het erop houden dat de auteur doorheen het boek een aantal bedenkingen heeft geweven die het denken over de menselijke conditie in een ander perspectief plaatst.

Maar op de voorgrond staan de gebeurtenissen, in Duitsland, onder Hitler en in Rusland, onder Stalin. De ene wil af van de Joden en de andere in feite ook, maar meer nog van de intelligentsia in Petersburg, toen Leningrad, die er volgens hem te autonoom of te arrogant uit de hoek komen. De kwestie van het Jodendom speelt in Rusland, de Sovjet-Unie een grotere rol dan we vandaag nog begrijpen. Na 1945 zal Stalin nog acties laten opzetten om zijn artsen en andere intellectuelen alsnog uit te schakelen verder zetten.

In beide systemen heb je de grote lijnen, die van bovenaf opgezet worden, maar die in werkelijkheid, zo lijkt het mij, pas hun volle uitwerking krijgen in handen van de betrokkenen. Beide protagonisten, de marketeer Thomas Heiselberg en de dichteres in hope Sasja Vasjberg proberen hun eigen weg te gaan, hebben hun verwachtingen en proberen het systeem naar hun hand te zetten. In 1938 neemt de vervolging van onaangepaste elementen in de Sovjet-Unie een ongekende vlucht en de NKVD krijgt opdracht mensen met goede bekentenissen naar de kampen te sturen. De ouders Vajsberg behoren tot de intellectuelen in Petersburg, de vader werkt in een technologisch studiecentrum en heeft met enkele dichteressen een affaire gehad. Alexandra, Sasja merkt dat het net zich om hen sluit en probeert alvast haar tweelingbroers te redden. Maar de werkwijze van de NKVD is zo dat men niet zomaar kan sturen, want de bureaucratie houdt niet zo gemakkelijk rekening met de gebeurtenissen en individuele verwachtingen.

De Kristallnacht wordt niet genoemd, voor die zich voltrokken heeft, maar de gang van de gebeurtenissen, met de moord op een Duitse attaché, komen wel aan bod, vormt in feite de aanzet tot de gebeurtenissen. Hier ziet men hoe Thomas Heiselberg niet weet dat er iets gaande is dat zijn verwachtingen ver overtreft. Voor een succesvolle marketeer kan hij veel domeinen overzien, maar hij ontbeert blijkbaar het vermogen, denk ik, de kleine details van een gebeuren te zien, vooral ontgaat hem hoe mensen handelen en elkaar behandelen, als de omstandigheden uit de gewone gang zijn verdreven.

Dit kan men dus best begrijpen als de kern van de roman: beide protagonisten hebben een behoorlijk goed zelfbeeld, zij het dat zij zich bewust zijn van kleine smetjes en een flagrant besef van die smetten. Thomas zal zich na het opdoeken van het bedrijf Milton verweesd voelen tot hij bij Buitenlandse zaken aan de slag kan. Alleen, zo lijkt het er verder anders aan te zijn toegegaan en heeft Thomas niet door dat het bedrijf onder een naam toch aanwezig is gebleven. Hoe het hem kon ontgaan? Omdat de bureaucratie de hele operatie voor hem had afgeschermd. Zijn vijanden hebben daarbij uiteraard geholpen. Let wel, Nir Baram werkt dit niet verder uit.

De vriendschap met Hermann betekende voor Thomas tijdens de moeilijke jaren twintig onder meer het oplichten van hotels, waarbij Thomas zich als Russische edelman in Ballingschap gedroeg, omdat hij de taal kende. Eten en andere spullen stelen was hun bedrijf. Daarna ging Thomas studeren en Hermann ging bij de SA. Hier speelt naijver vanwege Hermann, die zijn vader zag sterven op de sporen, terwijl de vader van Thomas, die er een goed leven op na had gehouden, plots op straat komt te staan en ook bij de Beweging aansluiting vindt.

Er zitten details in het boek, die verrassend weergeven waaruit de onderlinge verhoudingen blijken te weerspiegelen wat er na 1918 in de Duitse samenleving gaande was. Dat Thomas beweert in 1929 voor de Partei te hebben gekozen, was een garantie voor zijn trouw, maar dat hij pas in 1936 lid werd, liet vooral opportunisme vermoeden. Hier speelt niet de macht als zodanig, maar wel dat mensen de hen toegemeten macht binnen een systeem hanteren. Dienen de bureaucratische geplogenheden om het algemeen belang beter te behartigen, dan hanteren mensen nu net het mom van het algemene belang om hun persoonlijke vetes uit te vechten.

Doorheen het boek houdt de schrijver ons niet de grote bespiegelingen van het regime of het systeem, maar wel en met verve het vechten om de greep op het gebeuren. Hermann versus Thomas, maar via hen ook hun superieuren. Blind zijn voor kleine verschuivingen kan, zoals Thomas Heiselberg in Warschau merkt betekenen dat je uit het systeem verdwijnt. Hermann is de zoon van een voormalige speelgoedhandelaar die Amerikaanse prullaria aan de macht bracht. Hermann zal Thomas aanwrijven dat hij net bij een Amerikaanse firma furore maakt.

Maxim Podolski, zoon van de uitgerangeerde chef van de Tsjeka, wordt zelf weer een belangrijke speler bij de opvolger, de NKVD, trouwt Vajsberg om haar te redden uit de klauwen van de NKVD maar zij weet niet dat hij daarbij meer voor zichzelf vecht dan goed voor hem is. Tot het laatst probeert hij haar weg te krijgen uit Brest – waarheen zij gestuurd was nadat haar baas in ongenade gevallen was - en, waar ze een militaire parade moet voorbereiden met een Duitse vertegenwoordiger. Aan het eind van het boek valt het doek, begint de oorlog. Met de inname van Brest door de Centrale legergroep van de Wehrmacht die de punt gericht had op Moskou. Maar de strijd duurde, zo weet men, langer dan verwacht. In de 42^ste divisie vocht de broer van Alexandra Vasjberg en zij wilde hem niet alleen laten. Op een ingenieuze manier vernemen we dat haar lot wel beslist is, maar niet hoe. Kogels fluiten om haar heen, maar of ze geraakt wordt, blijft in het ongewisse. Hoewel er tijdens het interbellum bekende dichteressen waren in Petersburg, zoals Anna Achmatova,  kiest de auteur naam van een tennisster en model. Het is de wraak, zo lijkt het wel op de geschiedenis en op de vergetelheid die over de jaren, de kunst en de mensen ten deel waren gevallen.

Het verhaal dat we lezen van een jonge vrouw, die zonder veel steun gedichten probeert te schrijven en niet ernstig wordt genomen, tot ze merkt dat haar ouders in een kwade geur zijn komen te staan bij de NKVD die, zoals Orlando Figes ook beschrijft, niet anders kunnen dan voldoende mensen naar de kampen te sturen. Delen van Rusland en Siberië zijn weinig aangenaam om te wonen en dus werkt men gedeeltelijk met gevangenissen, die in Kolyma, zo goed als de verste uithoek van Siberië, in het Noord-Oosten van het uitgestrekte gebied. Maar ook voor het Witte Zee-kanaal waren beroepskrachten en gevangenen ingezet, zogenaamde onaangepaste lieden. Het vijfjarenplan was een belangrijk instrument maar het was ook een vorm van bureaucratie waarin mensen hun eigen inzet verloren zagen gaan. In die zin is het cynisme dat we ontmoeten bij de NKVD, bij de overste van Sasja, niet echt kwaadaardig, op het oog. Zelfs haar eigen houding is niet stuitend, tot men er zich rekenschap van geeft dat ze mensen naar ergens stuurt. Als zij het niet doet… juist, dan doet iemand anders het. Ook de NKVD werd gezuiverd, ook Alexandra, Sasja verdween, naar het Westelijke front, bij Brest, waar ze dus de onmogelijke opdracht krijgt een campagne op te zetten, geen militaire, maar een propaganda-campagne, c.q. een militaire parade in een gebied dat al een twistappel vormt tussen Hitler en Stalin.

De oorlog zou komen, maar men mocht er niet over spreken, op straffe van deportatie of erger – tenzij de vlugge dood een genadige dood is – want men wilde iedereen aan boord houden. Het valt op in deze roman, anders dan bij andere bronnen dat de oorlogsdreiging voor de Sovjets en de bevolking wel degelijk tastbaar is, ondanks het verdrag tussen het Molotov en von Ribbentrop in 1939. Aan dat verdrag zou ook Thomas medewerking hebben willen verlenen, maar hij stond min of meer buiten spel. De onderzoeker, de marketeer was na zijn ontslag bij Milton in een kramp geslagen die hij bij het ministerie van Buitenlandse zaken min of meer kon keren en na de bezetting van Warschau vorm kon geven door op basis van zijn werk bij Milton en zijn samenwerking met een Poolse vestiging van zijn werk een soort algemeen advies voor marketing op te zetten om de polen te kunnen verleiden met producten, waar ze ook vandaan kwamen.

Iets achtervolgde Thomas Heiselberg, de contacten met Joden en dat zou in zekere zin Sasja ook fataal worden. Maar sterker dan dat is de indruk die de lezer krijgt van de uitzichtloosheid voor wie niet mee kan drijven op de militaire successen van de Nazi’s, de SS en de volkse krachten. Thomas, wiens vader zeer met de nog zwakke NSDAP verbonden was, zou nooit diezelfde aantrekkingskracht voelen. Zijn verhouding is zelfs niet die van een koele minnaar, het gaat om het overleven, niets meer en daardoor verliest hij de talenten om mensen in te pakken en voor zich in te nemen. Het lukt nog wel, maar er is iets waar hij geen vat op heeft, de haat van Hermann. Ze komen beide uit de burgerij, maar hebben beiden de tegenkanting van het lot gekend, alleen heeft Thomas die van zich af kunnen duwen, wat de haat van Hermann alleen maar deed toenemen. De werking van de bureaucratie ging tegen Thomas’ plannen in en wat meer is, hij  wist er zich geen raad meer mee. Na zijn ontslag uit de dienst bij Buitenlandse Zaken, kreeg hij genoeg geld om rond te trekken door Duitsland, van de verkoop van zijn huis in Berlijn, maar hij kon ook als rondtrekkende onheilsprofeet geen zaak meer maken.

De vraag die zich opdringt is niet alleen of de beschrijving van de twee totalitaire regimes en de plaats van mensen geloofwaardig is. Daar valt veel over te zeggen, maar niet ten nadele van de auteur. Een andere vraag is minstens zo nuttig: waarom schrijft de auteur over deze complexe werelden, De Russische en de Duitse in die tijd? Het verhaal over de Holocaust zit erin verwerkt, waarbij blijkt dat Thomas geleidelijk gewantrouwd wordt omdat hij de joodse bevolking lijkt te willen beschermen. Hij had een psychoanalitica, een joodse, die hij had willen helpen te vertrekken, maar ze blijkt in Ravensbruck te zijn beland. Zijn Model van de Poolse mens, waar iedereen zich op wilde beroepen, werd een handleiding voor het scheppen van Lebensraum. En het failliet van zijn plan door de Russisch-Germaanse militaire parade in Brest gaf hem de genadeslag.

Alexandra Vajsberg behoort tot die Joodse intelligentsia in Petersburg die Stalin wil zien verdwijnen, omdat ze te arrogant zouden zijn. Aan het eind zijn er vele van verdwenen, haar familie incluis, alleen de dichteres om wie het allemaal begonnen leek, was nu terug in de stad en schreef weer gedichten. Maxim Podolski, haar man had haar niet mogen redden.

De twee hoofdpersonen figureren in een ogenschijnlijk totaal verschillend kader, waar andere normen en waarden gelden, maar in de praktijk zijn de omstandigheden voor beiden even onoverkomelijk omdat ze met een soort erfzonde beladen zijn. Luctor et emergo! Ik worstel en ik blijf boven, zoals het wapen van Zeeland luidt, maar tegen de zee kan je dijken opwerpen, tegen de pervertering van de verhoudingen valt dat al moeilijker te realiseren. Hun strijd is er een van overleven, zoals Hilsenrath dat beschrijft in Nacht, waar mensen in een stad leven zonder levensmiddelen en zonder perspectief. Rusland, de Sovjet-Unie koestert dan nog een utopie, al is die wel ten dienste gesteld aan de macht. Duitsland, Nazi-Duitsland koesterde ook een utopie en iemand als Martin Heidegger is er bijna blind ingetuimeld en is opnieuw opzij geschoven. Anderen, zoals Johannes Fest waren niet bereid mee te delen. En verder was er iemand als Ernst Jünger, die bewust niet wilde heulen met het regime van de NSDAP.  Net deze details geven aan hoe de auteur ons meer laat zien dan een zoveelste verhaal over WO II.

Thomas Heiselberg is iemand die wel Duitser is en wil zijn, maar in wezen de verandering van het regime niet aanvaarden kan. Hij weet wat mag en niet mag, maar houdt verder afstand. Dat hij bij Buitenlandse Zaken hoe dan ook weer iets van een loopbaan krijgt, steekt Hermann wel degelijk de ogen uit en met wat spelingen van het lot, wordt Thomas gevloerd. Had het anders gekund? De auteur laat zien dat zijn keuzes minstens redelijk zijn, maar dat hij ook geen oog heeft voor wat anderen drijft. Ook tegenover Vajsberg kan hij geen gepaste houding vinden, een werkrelatie opbouwen. Zij is Joodse en dat maakt hem haast hysterisch, maar zijn superieur in Lublin laat hem weten dat hij dat maar moet aanvaarden.

Nog eens komt de vraag: waarom schrijft een jonge Israëlische auteur deze roman. Niet om ons vriendelijk te onderhouden, lijkt me, want de roman is uitstekend geschreven, er zitten ook nog eens een keer scherpe weerhaken aan. Het verhaal gaat erover dat de persoonlijke ambities van mensen in een regime dat zelf bepaald wie wat mag verwachten en dus de waarde van het individu miskent schipbreuk moeten lijden. Nu kennen we de situatie waarin Israël en Palestina zich bevinden, waarbij, alle verschillen in acht genomen, de oorlogspsychose minstens even hard toeslaat als in 1939 – 1941 aan de grenzen waar de Sovjet-Unie en Nazi-Duitsland elkaar besnuffelen en zich voorbereiden op de oorlog. Alexandra had haar broers willen redden en beiden sterven ze, maar de ene in Finland door een kogel uit een Sovjet-pistool, in Brest sterft Kolja, maar ze weet niet hoe het gebeurde.

Hebben oorlogsromans als deze nog wel zin? Tolstoj schreef oorlog en Vrede ook veel later, zelfs na de Krimoorlog, als ik het wel heb in 1869 afgewerkt. De oorlog gaat haar gang, maar juist Tolstoj laat zien dat individuele acties soms beduidende invloed kunnen hebben, maar dat in het algemeen de geschiedenis zich voltrekt op grond van grote bewegingen. De doden in de oorlog of het optreden van de geheime politie verleggen wel een paar steentjes, zelfs de tsaar is in wezen niet bij machte, de grote lijnen te sturen. Men kan nu denken dat dit wel lukte voor Stalin of voor Hitler, maar uiteindelijk zijn het de hopeloos gefragmenteerde acties van de bureaucratieën die het beeld opleveren dat we kennen. Ook Duitsland had een planeconomie, al zou Albert Speer erin slagen – tijdelijk – de vindingrijkheid van leidinggevenden meer speelruimte te geven – ten koste van de kampbevolkingen en slachtoffers van de verplichte arbeidsdienst in Duitsland vanuit de bezette landen.

Als deze roman al een einde heeft, dan kan men dat situeren bij operatie Barbarossa dat op 22 juni 1941 van start gaat, waarbij de Wehrmacht diep in Rusland doordringt, bijna tot Moskou, bijna tot in de Kaukasus en over de Wolga. Ook Leningrad wordt bereikt maar niet omsingeld. Dankzij de Lent-Lease act kan Rusland beschikken over legermateriaal. Dat het UK erop beroep kon doen is genoegzaam bekend, veel minder is dat het geval voor Stalin, al was het ook voor hem een noodzakelijke toevoeging om de oorlogsinspanningen gunstig te laten verlopen. En dus komen we weer bij het belang van een roman als deze en of het zin heeft er vandaag nog te schrijven. Mij dunkt dat de aandacht dan, zoals in deze roman het geval is het beste kan gaan over de menselijke aspecten en de klaarblijkelijke onmacht van personen die niet in het systeem zijn ingebed, om dat systeem te gaan sturen. Maar of dit de vraag is naar de vrijheid van een persoon, dan wel van de dwang van het systeem, valt nog uitgebreid te bespreken.

We hebben over deze roman nog wel iets te vertellen, want het werk inspireert tot reflecties over wat de Marketeer deed, over de verhoudingen binnen het Duitse regime en over de betekenis van Ernst Jünger. Behoren tot de club of niet, daar gaat het om, maar ook om het overleven in duistere tijden. Dus nadenken over het leven in de eigen tijd. Dat lijkt me bijzonder fijnbesnaard gelukt, wat niet betekent dat het hier om een fijnbesnaarde roman gaat. Het structurele geweld komt door gaten en kieren loeren. Maar hoe Nir Baram ons binnenleidt in het leven van Sasja en van Thomas en diens reis door Duitsland waar hij een roepende in de woestijn wordt, kan de lezer wel raken.

Bart Haers