Interview met een paus

Queeste

Leven aan de grens

Gedenkwaardige gedachten van een bijzonder man

Carravagio, de Roeping van Matthaeus. In dit artikel komt
dit werk ter sprake. Er komen wel meer onverwachte referenties
aan bod...  

Ik had deze overdenkingen ook in een brief kunnen onderbrengen, omdat de brief nu eenmaal als kader van denken de grootst mogelijke vrijheid biedt gedachten te onderzoeken. Ik heb het dan uiteraard over een oude traditie die men nu, ondanks mail en andere digitale verspreidingsvormen niet meer zo hoog inschat. Maar een andere bedenking was dat ik niet zomaar paus Fransiscus wilde aanspreken, of andere clerici, aangezien mijn positie dat bemoeilijkt. Neen, onverschillig ben ik niet tegenover wat de kerk vertelt, maar ik weet dat het bijzonder moeilijk is zomaar voort te gaan op het geroep van de straatventers – oeps, die zijn er niet meer, maar goed, soms lijken nieuwslezers en commentatoren die rol op zich te hebben genomen. Ben ik niet onverschillig, dan ook geen tegenstander en wie dan logisch doordenkt zal mij tot de katholieke orde, kerk rekenen. Maar ook dat klopt niet, omdat ik sinds jaren bezwaren heb gehad tegen het reilen en zeilen in de kerk, maar vooral de wijze waarop men ons het verhaal bracht, misschien ook nog het meest omdat de leken, zoals Jan Dumon het eens duidelijk stelde in de kerk niet veel te vertellen hebben en vooral toe te horen en vooral gehoorzamen.

Wil nu net dat het punt zijn dat deze paus maakt in dit interview met een redacteur van een van de Jezuïetentijdschriften. Hij vindt dat zowel als het gaat om de verhouding van leken en clerici maar zeer zeker ook als het gaat om vrouwen en de kerk de zaken niet zijn zoals hij het zou wensen. De wijdeling staat voor hem ten dienste van de gelovigen, de gelovige personen maar ook de gemeenschap van gelovigen, de kerk dus. Hier zal men dus geen verwijzing vinden naar de leken als idioten, zoals dat in onze kerken in hoofde van sommige priesters wel de werkelijkheid was. Nog eens, hier kan men niet veralgemenen, maar dat het verre van evident was en nu ook wel is om met priesters in gesprek te gaan, zal men niet ontkennen. Dat leken daar ook eens voor moeilijkheden zorgen, zal ik alvast niet ontkennen, omdat ik denk dat het gezeur over het feit dat de bijbel, het Oude en het Nieuwe Testament vol fabels zou staan, wat men die brave priesters voor de voeten werpt, vind ik nogal onnozel. Als priesters evenwel een ernstig gesprek over de betekenis van een Bijbeltekst niet wensen te voeren, blijkt uit het interview van paus Franciscus, dan is er nog een veel groter probleem.

Opvallend bijvoorbeeld is dat deze man Gods meent dat men – wat de Jezuïtische traditie betreft - nogal eens naar een scherpe vorm van regelneverij, maar ook van ascese en zelfs boetedoening is geëvolueerd. We lezen hier dat de historische stichters van de orde het niet zo hadden voor boetegordels en dergelijke zaken. Een meer mystieke benadering van de Jezuïtische traditie terwijl de werkelijkheid, zo erkent hij, net erop gericht was de regels zelf voorop te stellen in plaats van het charisma, in plaats van vooral een zekere onafheid. Het gaat, zo te zien om een historisch proces waar weinig menselijke instituties bestand tegen zijn: de geest van de charismatische oprichters – in dit geval de constitutiones – werden opgevangen in regelgevende teksten – het epitome instituti – waardoor men precies de opzet en vorm die in dit geval Ignatius voor ogen had staan, waarbij het debat en het rekenschap van geweten samengaan, gewoon opoffert voor het gemak van conformisme en schijnzekerheden van stevige regels (voor anderen).

Nu goed, ik denk dat enkele lezers het wel voor bekeken zullen houden, want waarom zou men een nauwelijks verholen eloge aan de milites Christi moeten lezen. En toch, al lezende over meer aardse zaken merkt men dat die inzichten van paus Franciscus ook voor ons van belang zijn, zonder dat we ons daarom met het geloof, de kerk of de orde willen inlaten. Alleen al die discussie over wat het nu betekent jezuïet te zijn en wat het vervolgens betekent als jezuïet uitverkoren te zijn tot het ambt van paus, laat zien dat deze man wel degelijk in de wereld staat. Nu, sommigen zullen, zoals Rik Torfs in een column schreef, liever hebben dat de kerk bleef en blijft zoals zij die ooit hebben achtergelaten dan wel verlaten. Maar ondanks alle kritiek die ik de afgelopen jaren had op een aantal wezenlijke punten had en heb, moet ik vaststellen dat nu een paus opnieuw de wereld als zijn werkterrein ziet en niet de transcendente hogere sferen. Wat mij ook toelaat te verwijzen naar een gedachte in dit interview dat ook voor anderen dan kerkelijke bedienaren van belang kan zijn en die mijns inziens door Richard Sennett of Susan Neiman onderschreven had kunnen worden: wie de grenzen bezoekt, mee naar huis neemt en ze daar temt, zal misschien voor zichzelf mooie oplossingen bedenken, maar zal de band met de werkelijkheid, met de grens verloren hebben. De paus doet dus een oproep om gevaarlijk(er) te gaan leven. Wij verkiezen de wijsheid van het laboratorium en dat is wat in debatten wel eens tot misverstanden leidt.

Deze paus geeft dus een weg aan hoe we aan de ene kant met een levensvisie in gesprek kunnen gaan, maar tevens begrijpen dat we die niet veilig in onze steden zullen kunnen aanpakken. Het is, met of zonder permissie gezegd, ook voor politici een probleem: zij willen oplossingen voor problemen, maar kunnen dat alleen door de grenzen te temmen, zullen vaker pro forma en voor het oog van de camera een bedrijf bezoeken en dan zeggen hoe het moet. Laten we eerlijk zijn, zelfs in het bedrijfsleven, in de sector van het wetenschappelijk onderzoek en zeker de humane wetenschappen zien we dat er veel grenzen getemd worden. Om maar iets te zeggen, het feit dat men in de literatuurwetenschappen ertoe gekomen is alle soorten lectuurvoorziening op een gelijke hoogte te scharen en dus niet meer de vragen te stellen of een auteur zelf aan de grenzen is geweest, in plaats van veilig thuis te zitten, komt niet aan de orde.

Het verhaal van een meisje dat door een reeks omstandigheden in een psychiatrische inrichting voor volwassenen terecht komt, waarbij blijkt dat ze autistisch is en ook mentaal gehandicapt, dat ze plots, zonder merkbare reden plots onhandelbaar is geworden, bracht de instelling waar zij doorgaans verblijft ertoe over te gaan haar te plaatsen, tot collocatie over te gaan. Let wel, het geval als zodanig ken ik niet, tenzij uit de media. Wat wel verontrustend is? Dat de instelling blijkbaar niet over mogelijkheden beschikt om zelf in een adequate behandeling te voorzien, want dat is toch de opdracht van een instelling gespecialiseerd in kinderen met autisme? Natuurlijk, eenvoudig is dat niet en er zal ook geen overtal aan personeel zijn. Maar heeft men er goed aan gedaan niet zelf naar dat kind te gaan en met veel geduld te doen wat mogelijk is? Nog eens, ik kan geen oordeel vellen en al helemaal geen principieel oordeel, omdat de persoon van dat meisje alleen een adequate en op haar toegespitste benadering vergt.

In de kranten konden we lezen dat de paus het nu wel voldoende vindt, al dat gedoe over abortus, holebi’s en andere aan seksualiteit en gender gerelateerde onderwerpen. De kerk heeft lang, veel te lang een rigide kijk op de het seksuele leven aan de orde gesteld, wat haar geloofwaardigheid niet ten goede kwam. Maar deze paus zegt nu: laten we kijken naar wat mensen doen, hoe ze leven, hoe ze met hun verlangens en ontevredenheid worstelen en het niet meer zo direct ex cathedra hebben over hoe mensen horen te leven. Die laatste gedachte lijkt me nog het meest interessant, omdat doorheen de hele tekst van het interview aan het licht komt dat deze priester precies de priesters uitdaagt en vooral de bisschoppen hun positie te heroverwegen. Maar hij wil ook zijn primaatschap heroverwegen en zoeken naar een minder statisch functioneren van de synodale procedure. Heerlijk is het onmiddellijk het Griekse hierin te herkennen: Syn en Hodos: samen op weg. De weg is voor deze mens minstens zo belangrijk als de grens, zo te zien, want hij kan er niet omheen te begrijpen en te doen begrijpen dat we van het verleden geen nostalgisch beeld dienen op te hangen dat we willen bewaren, ten koste van…

Het is in deze dat deze paus niet enkel spreekt voor de gelovigen, lijkt het mij, want dat is wat in onze cultuur telkens weer de kop opsteekt: zelfs de nostalgie naar de revolutie kan mensen parten spelen. Het nu blijkt voor deze paus opvallend belangrijk, maar ook het hier en aangezien hij beseft niet over de gave van de ubiquitas te beschikken, wil hij dus veel minder de Romeinse voorschriften zomaar overal te gaan opleggen, of laten opleggen. Hier komt tegelijk die andere gedachte weer boven: hij vraagt van gelovigen de creativiteit die men nodig heeft als men niet alles onder controle heeft. Decentralisatie zal deze paus wellicht niet in de mond nemen, omdat dit wel goed klinkt in een vergadering, doch op de preekstoel misschien misplaatst zal klinken.

Het doet me eraan denken: velen onder ons gaan niet meer ter kerke en horen dus nog zelden preken en laat nu net dat een van de redenen geweest zijn waarom ik de kerkdeur zachtjes achter me heb laten dicht  glijden, namelijk dat de homilieën vaak ronduit beschamend waren, of te geleerd of te – horribile dictu – populistisch. Deze paus zegt dat men als predikant de Bijbelteksten voor zich kan en moet laten spreken en vervolgens daar via enige exegese en een aanzet tot aanmoediging en bevestiging gelovigen aan te spreken. Priesters die preken moeten hun gelovigen kennen en luisteren, weten wat er leeft, zonder daarom, denk ik, helemaal mee te gaan in wereldse beslommeringen.

Hahaha, hoor ik sommige anonieme lezers al, die geeft zich nu echt bloot en laat zich kennen als een echte kalloot, want als het goed was, klinkt het, zou ik toch wel geloven. Ik vrees dat dit niet het geval is. Als het goed was? Ik kan nauwelijks een beeld geven van wat ik zou verwachten of mogen verwachten. Maar er is nog een andere overweging mogelijk: al die jaren dat ik luister naar wijze, erudiete mensen die niet tot de kerk behoren, agnosten of vrijzinnigen, soms zijn het ook nog eens vrijzinnig humanisten en dan boft men, heb ik in wezen weinig gemerkt van een grote bevlogenheid bij die mensen. Natuurlijk niet, Haers, u weet toch dat er een strijd te voeren was aan de grenzen, tegen die vermaledijde RKK. Wie  niet tegen haar strijd kan bij ons niet staan. Onzin, want het probleem is nu net dat ik maar weinig inspirerende inzichten heb vernomen. Er zijn uitzonderingen, zeker, zeer zeker, maar de bijzondere figuur van het menselijke bestaan vergt nu eenmaal het begrip dat men niet goed om weet te gaan met onzekerheden, daar heeft Descartes ons al vroeg van overtuigd, omdat zijn benadering van de wereld en van het rationele denken op een paradox is uitgelopen: hij weigert zomaar te aanvaarden wat zijn zintuigen hem vertellen, gaat de rade bij de Nous, de Ratio en komt daardoor bij nieuwe inzichten, maar die niet door zijn zintuiglijke waarneming bevestigd wordt.

Laten we wel wezen: leest men een auteur als Camus of Saramago, maar kijkt men naar wat een pater Pire deed of een Albert Schweitzer en zovele anderen, die werkelijk in de grensstreek bleven hangen om te doen wat hen het beste leek, zoals die pater Roger Vandersteene die in Canada dacht de indianen te gaan bekeren en uiteindelijk zelf meer Indiaans werd dan zijn discipelen kristenen, dan merkt men dat er andere mogelijkheden zijn. Of inderdaad, men kan denken aan sommige Rabijnen die zo strak in de leer zijn dat ze mens en nabestaanden veronachtzamen. Deze paus blijkt een zeer humane visie te presenteren.

Er lijkt doorheen onze cultuur en onze opvattingen een diepe slenk te lopen, waarbij aan de ene kant gelovigen hun in marmer en goud gekapte ijzeren wetten in ere wensen te houden, omdat die zekerheid en veiligheid bieden en wel bekoren kunnen. Aan de andere oever bevind zich ook een horst, waar men vrijzinnigen vindt die menen dat de wetenschap alles zal onthullen, die niet van zekere duistere plaatsen houden maar liever het volle licht aanschouwen. Een diogenes zouden ze evenwel niet erkennen. Maar er is een ook een stroom die door de slenk een weg zoekt, soms met meer en dan weer met mindere kracht, die zich van die zekerheid niet bedienen wil. Er is een weg die men gaan moet. In feite klopt de beeldspraak niet, want waar we weten dat rivieren door diep ingesneden beddingen stromen, die er een paar duizend tot honderdduizend jaar over gedaan hebben om hun weg te vinden, terwijl we het hier hebben over het niet zeker zijn, wat de goede weg is. Het blijft merkwaardig maar wel begrijpelijk dat we de ander vaak van vastgeroeste en foute overtuigingen en inzichten betichten, maar onze eigen overtuigingen niet in vraag kunnen stellen.

Zeker als het om het omgaan met anderen en zeker mensen die er een bepaald ongeordend en vaak moeilijk leven op na houden, die zich niet voegen naar onze normen, zal men merken dat tolerantie een abstract begrip is dat moeilijk in praktijk te brengen is. Men hoeft de ander niet zomaar te volgen, lezen we hier, maar het diepgaande, onderscheidende gesprek kan leerrijk zijn en kan helpen die andere te begrijpen zonder zomaar zijn of haar keuzes, opties te aanvaarden.

Deze samenleving zou er dus bij gebaat kunnen zijn de inzichten van deze paus eens te overwegen, niet omwille van zijn verwijzingen naar het geloof, of naar bepaalde visies als zodanig, maar omdat hij niet gelaten een fatalistische kijk op de dingen die zijn en zeker op wat in de kerk leeft – kijk eens hoe barbaars die wereld vandaag niet is – maar ook daarbuiten: fatalisme ontslaat er ons immers van na te denken over wat we zelf kunnen aanvangen. Van Hannah Arendt zegde Aloïs Prinz dat die het lastig had met het cultuurpessimisme van Heidegger en met zijn gelaïciseerde contemptus mundi – de verachting van de wereld -, maar integendeel een vorm en taal zocht om haar amor mundi uit te drukken en ook te realiseren. De soms aperte minachting voor anderen, die niet de juiste dingen voor waar aannemen, zelfs het materieel determinisme, omdat dit bijvoorbeeld als inhumaan ervaren wordt, kan leiden tot invectieven die niet alleen geen blijk geven van wellevendheid, maar ook nog eens van een intentieproces waar we niets mee opschieten.

Daarom vond ik het lezen van deze tekst, dit interview van paus Franciscus niet enkel een verademing, maar eerder ook ja, een soort aanzet van Rome een Open Stad te maken. Men hoeft in een debat niet de ander te willen overtuigen of naar de mond te praten, maar het onderzoek, van de eigen en de opvattingen, ervaringen, het begrijpen van de andere te beluisteren, kan een flinke stap zijn naar een enthousiasmerend debat, een hele weg is er dus nog te gaan.

De wereld is wat het geval is, las ik ooit bij Wittgenstein en het blijft een intrigerende gedachte. Ik weet het, men moet dan ook de verdere uitwerking volgen, maar toch, als we dan bij het aforisme uitkomen dat het logische beeld van de feiten de gedachte is, dan kan men zich afvragen, hoe het komt dat we ons soms feiten fabriceren waarmee we onze gedachten stofferen. De filosoof wou duidelijk af, denk ik, van een filosoferen dat in zichzelf gekeerd was en dat geldt dus zeker ook voor wat in de kerk aanhangig is geweest. Het feit dat deze paus nu net stelt dat de verdiensten van Vaticanum II historisch geworden zijn, laat hem toe meer te kijken naar wat nu van node is. Hij kan de feiten en gedachten ordenen, zonder de ballast van het problematiseren. Eerder heb ik de indruk, gaat deze paus voor het leven als een spel. Misverstanden te over? Ik denk dat men het spel zelf moet waarderen. Verwijzen naar Turandot? Een Paus? Tja, men kan over sommige dingen niet anders spreken dan in beelden en referenties, vooral als moeilijke vragen niet direct een antwoord kunnen krijgen. Ook al omdat men in een laboratoriumsituatie niet altijd een realistisch beeld krijgt van de werkelijkheid. Maar goed, daar sukkelen niet alleen welzijnswerkers mee.  

Tot slot stel ik vast dat de brede media de draagwijdte van een facet in het interview niet erg hebben doorvorst, want de paus spreekt over een theologie van de vrouw. Nou en? Wel, hij gaat hier verder dan de eis van gelijkheid van man en vrouw, maar wil, zo te zien aangeven dat het debat over de positie van de vrouw gemakkelijk leidt naar een machisme met een rokje aan en daarbij het eeuwig vrouwelijke en het bijzonder, concreet vrouwelijke over het hoofd zien. “Het vrouwelijk genie is nodig op die niveaus waar belangrijke beslissingen genomen worden. De uitdaging van vandaag is precies deze: een reflectie voeren over de specifieke rol van de vrouw met inbegrip van de plaatsen waar het gezag in de verschillende geledingen van de kerk wordt uitgeoefend.” Ga daar maar als lekenwereld tegenaan. Want welke politicus of filosoof zou over het vrouwelijk genie durven te spreken. Maar intussen merken we dat in het onderwijs jonge knapen in een keurslijf gedwongen worden, zodat onderwijs een procrustesbed wordt. Maar men kan dat niet enkel aan het onderwijs toeschrijven, ik denk dat het grote project van de Verlichting – zoals de volgelingen van Jonathan Israël het ons voorhouden - hier nu net wel in doorklinkt, want men fabriceert met het buzzwoord “gelijkheid van man en vrouw” ook weer zo een mal, waarin iedereen moet passen, zonder aanzien des persoons. En dan is de persoonlijke autonomie en uniciteit van geen tel. Dan wordt het gelijkheidsdenken veeleer een temmen in plaats van een vrijheid aanbieden en een proces van ontplooien mee op de rails zetten. (Volks-)verheffing? Waarom zou dat een vies woord zijn?  

Laten we dus maar eens proberen wat minder vanuit de ivoren toren over de woestijn der barbaren te kijken. Jacques Brel zong over Zangra, die militair wordt en wacht op de vijand die uit de woestijn zal komen. Maar zijn wachten is vergeefs en aan het einde is er niets gedaan… maar kan hij niet meer vechten of leiding geven aan het gevecht. Ik denk wel eens dat dit voor onze tijd een mooie metafoor is. Deze paus wacht evenwel niet tot hij aan de slag moet als een generaal, maar timmert rustig aan de weg, wetende zelfs dat hij vele resultaten van zijn werkzaamheden niet zal beleven. Maar ik denk wel dat hij zo meer bewerkt.

Bart Haers