Het eeuwige verhaal van meester en leerling

Kleinbeeld

Over een lezing-wandeling 

door het museum

Waarom het onderwijsdebat geen gensters sloeg

Het opvallend doek waarin Marten Melsen zich als
een nieuwe vader prestenteert

Gisteren bezocht ik nog eens het Charlier museum in Sint-Joost-ten-Node, waar tot in augustus een tentoonstelling loopt met werk van Marten Melsen. Diens kleinzoon, Jan Melsen, hield gisteren een conference over zijn grootvader en diens werk. Goed is het ineens ook te melden dat ik nadien naar het Vlaams Parlement ging, waar een eigenaardige discussie gevoerd werd over een belangrijke materie: de hervorming van het secundair onderwijs. In feite, zo stelde ik na afloop vast toen ik naar Brugge spoorde, dat het in beide gevallen uitstaans had met de kwestie van hoe we met nieuwe tijden omgaan.

We menen vandaag te weten hoe de moderniteit zich uitrollen zal, zoals uit een groot aantal debatten steeds weer blijkt is de kloof aanzienlijk tussen wie vooruit zegt te willen en anderen die even willen afwachten of niet per se veranderingen willen. Het kan interessant zijn terug te kijken naar periodes van haast even turbulente veranderingen als die welke we nu beleven. Er is, denk ik, maar een periode die onze veranderingsdrift benadert en dat was de tijd van de eerste en vooral tweede industriële revolutie, zeg maar de periode van 1835 tot 1914. Vooral de periode na 1870 had op zowat alle domeinen waarop het  menselijke leven zich afspeelt, komt mij gelegen voor en dan is een figuur als Marten Melsen misschien wel zeer geschikt.

Jan Melsen wist te vertellen dat zijn grootvader en diens familie in Brussel in goeden doen waren en dat hij, zoals ik eerder schreef, na enig aandringen toch naar de academie kon en bij Portaels, Stallaert les volgde, waar hij het tekenen op klassieke wijze onder de knie kreeg. Moderniteit, zoals Eric Min schrijft in een artikel dat vandaag verscheen in De Morgen, hangt af van de vorm, maar ik denk dat Marten Melsen misschien wel bij uitstek laat zien dat het verhaal zelf ook moderniteit kan weergeven. Bovendien kan men er ook niet omheen dat wie de moderniteit zoekt te ontvluchten, alvast een vorm ervan, de stad, kritiek uitbrengt over het jachtige leven in de stad uiteindelijk ook aan die moderniteit vorm geeft.

Het komt Jan Melsen voor dat zijn grootvader, wiens familie in de schapensector zat en er wel bij voer, gemakkelijk meedreven op die golven, maar hij werd er ook niet slechter van. Toch zocht hij op enig moment een eigen omgeving om te werken. We hoorden het verhaal over een van de leraren die van de landerijen in Woluwe zijn particuliere decor had gemaakt, waar de studenten niet mochten komen schilderen. Maar er was meer, Marten Melsen meende na zijn opleiding dat hij tijd nodig had om de ballast van zijn vorming achter zich te laten. Kan men moderner zijn, vraagt een mens zich af, want het kritisch bejegenen van de opleiding die men genoten heeft, vormt toch de kern van de opleiding of nog: men moet zich naderhand vrij kunnen maken van zaken die te zwaar drukken op de eigen creativiteit. Meesters en leerlingen, het levert in de kunst soms zware confrontaties op, vooral als de meester ervaart dat de leerling hem evenaart. Voor de dames die dit lezen, mijn excuses, maar als het om leerling en meester gaat, lijkt het gendervraagstuk echt wel aan de orde.

Toch is het niet ten onrechte dat Jan Melsen verwijst naar de Haagse school of Tervuren,  Sint-Martens-Latem, waar schilders het land opzoeken om net dat weer te geven wat in hun ogen dreigt te verdwijnen. Moeilijk blijft het wel na te gaan of het een romantische beweegreden betreft, dan wel of het net vanuit het besef dat de dingen veranderen de wereld een eigen verbeelding nodig heeft. Het blijft namelijk zo dat ook Simon Shama in zijn boek over Landschap en Herinnering eraan herinnert dat het landschap dat we graag willen zien, al langer aan het verdwijnen was, zoals ook oude vormen van omgaan met het landschap verdwenen. Dat alles werd op een bijzondere manier door schilders in beeld gebracht.

Men kan dus, zoals ook Jan Melsen wist te vertellen aannemen dat een schilder die koos voor Stabroek koos als decor de idee was toegedaan dat hij daar iets van die verdwijnende wereld kon vastleggen. Tegelijk valt het mij op dat hij de modernisering van het leven niet afwees. Het is duidelijk dat we niet zomaar de verwerking van de dingen toen, maar dus ook niet toe kunnen bepalen: de gedachten (van de schilder) zijn vrij. En dat is wat me opvalt bij besprekingen van tentoonstellingen, dat men de inventies van de schilder niet altijd weet te waarderen omdat men er eigenlijk geen oog voor heeft.

Het doek met de varkens, waar Mie Pot, de oude boerin en de echtgenote van Marten Melsen met haar oudste zoon op staat, en waar achteraan het licht baad op het woonhuis van de Melsens is wellicht een eenvoudige schets van een familiescène, maar net zo goed kan het gaan om het eenvoudige familiegeluk. Het doek dateert uit een latere periode van Marten Melsen, want hij trouwde pas op hogere leeftijd. En toen was in de literatuur, zoals bij Walschap en bij Timmermans het levensgeluk een thema geworden. Het schilderij van de man met kind, een novum want zelden of nooit hield een schilder een vader met kind voor als beeld, altijd waren het moeders met kind, baby. Het zelfportret van de vader, Marten Melsen met zijn spruit, het lijkt niet enkel een andere benadering van het vaderschap, uit de literatuur weten we dat vaders en zonen niet altijd zomaar met elkaar omkonden. In die zin is Melsen dus wel uitermate modern, als icoon van de nieuwe vader.

Het verhaal van arm Vlaanderen komt in het werk van Marten Melsen niet op de voorgrond. Men zou dat een soort blindheid kunnen noemen, maar misschien was het wel zo dat de mensen in de Stabroekse polder minder arm waren dan de mensen die Jacob Smits zag in Mol. De polderboeren, zo kregen we te horen hadden veel vee en ook wel veel personeel als de oogsten naderbij kwamen, maar ook om het kruid te wieden in de bietenvelden. Het is dus niet helemaal zonder betekenis als Marten Melsen ons kinderen laat zien die niet door het leven getekend zijn. Het is meteen ook de reden waarom men het Charlier Museum en mevrouw Jacobs kan volgen als ze het hebben over vitalisme. De term kan men ook in de literatuur vinden of in de muziek. Het gaat niet om de dingen mooier voor te stellen dan ze zijn, maar ook gaat het erom te laten zien dat mensen de vreugden des levens best weten te genieten. Maar het leven laat ook sporen na en zo ziet men in de figuren van Marten Melsen vaak mensen met geschonden gezichten.

De gesprekken verliepen in het Frans en het was boeiend te horen hoe de gasten met interesse luisterend meegingen door de conference en van tijd tot tijd kwamen er argumenten. Het is wel opvallend dat het huis van Marten Melsen in Stabroek nog altijd volkomen in orde is, zodat men een schildersatelier als museum zou kunnen inrichten. Het feit dat de briefwisseling van de schilder met August de Boeck en anderen ook ter ontsluiting wacht op mensen die er kennis van willen nemen, moet hier vermeld. Maar toch, iets wat gisteren niet zo aan de orde kwam, de idee van Melsen die in een Tolstojaanse sfeer verkeerde, mag ook niet aan de aandacht voorbij. Het kan niet anders  of de gedachten over een natuurlijker leven, waar we Tolstoj mee vereenzelvigen kan ook in een snel industrialiserende regio, zoals het Antwerpse betekenis hebben gekregen. De discussie over moderniteit betreft niet enkel die lui, zoals Phillipo Thomasso Marinetti die moderniteit nog verder willen doortrekken, maar het is ook mogelijk, denkbaar en bij tijd en wijlen nood aan kritiek op het moderne verhaal, het verhaal van maakbaarheid. Ik denk niet dat men a priori kan stellen dat nieuwe inzichten vanzelfsprekend onbelangrijk zouden zijn, maar het omgekeerde kan men ook niet hard maken, dat nieuwe inzichten sowieso gevolgd moeten worden. Er is het idee van Karl Popper, dat een theorie toch maar gefalsifieerd moet worden en pas als dat niet lukt kan men een theorie afwijzen. Maar hoezeer men ook kan geloven dat op verschillende domeinen, zoals in verband met ggo – om onze tijd te bekijken – of over het gebruiken van nieuwe chemische meststoffen – verwijzend naar de tijd van Marten Melzen – zien we dat het gebruik van die chemische meststoffen of ggo de vraag gesteld kan worden of het alleen maar baten brengt, dan is duidelijk dat de moderniteit ambigue resultaten kan brengen en dat is wat Marten Melsen ook lijkt aan te dragen.

*            *

*

Ik denk dat het van belang is de vele aspecten van modernisme en van de moderniteit in ogenschouw te nemen en het bekijken van kunst kan de vele facetten ervan indringend belichten. Gezien er in Vlaanderen een schoolstrijd plaats vindt waarbij de  vraag aan de orde is wat de problemen zijn van ons onderwijs. Men kan het afschuwelijk vinden dat 11 of 14 % van de jongeren geen diploma halen, maar men kan het evengoed erg vinden dat jongeren hun best doen en uiteindelijk de indruk krijgen dat hun inspanningen er maar in beperkte mate toe doen.

De hele discussie over de hervorming van het secundair onderwijs loopt al jaren en werd altijd gezien als een poging om de toekomst beter voor te bereiden of juist ervan uit te gaan dat het onderwijs ondanks zich wijzigende omstandigheden niet veranderd hoefde te worden wat de structuur betreft, wel wat de inhoud van de vakken betreft.

Het verhaal is dat het onderwijs niet zomaar gelijkgeschakeld kan worden. Men kan dat op grond van overwegingen over gelijkheid fout vinden, maar net het werk van Marten Melsen laat zien, zoals het werk van August de Boeck overigens dat men niet zomaar uitmunten kan in een discipline. Dat blijkt het probleem te zijn in het onderwijsdebat, want aan de ene kant moet men talenten de kans geven te excelleren en aan de andere kant moet men de middelmaat kansen geven boven zichzelf uit te stijgen. En dan zijn er anderen die niet mee kunnen. Men kan beweren tot men een ons weegt dat ook zij recht hebben op geluk, maar de vraag is of men die kan aanreiken van zodra men gelijke kansen krijgt.

Het andere probleem is namelijk dat men mensen niet uitleggen wil dat ze capaciteiten hebben, maar dat die niet uitmunten in het academische of sportieve, maar in het gewone domein van een ambacht. Men kan niet zonder meer beweren dat zij ook mogen uitblinken, al kan dat altijd nog, zoveel is zeker. Het punt is dat de Amerikaanse Onafhankelijkheidsverklaring de onvergetelijke woorden bevat dat eenieder recht heeft het geluk na te streven. Of dat geluk dan ook bereikt wordt, blijft nog een andere kwestie. In het onderwijsdebat gaat men ervan uit dat onderwijs en gelijke onderwijskansen een noodzakelijke voorwaarde zijn voor persoonlijk geluk. Goed onderwijs kan inderdaad veel brengen, maar niet iedereen is gediend met hetzelfde onderwijs. Het blijft verbazen dat de voorstanders van de onderwijshervormingen niet inzien dat we met het onderwijs omzichtig moeten omspringen en dat het gebeuren in de klas van groot belang is.

Men kan er niet omheen dat de digitale revolutie van de afgelopen 30 jaar een grote betekenis heeft voor elk van ons. Men kan er evenmin om heen dat de eis die technologie in het onderwijs een plaats te geven nog niet heeft geleid tot een goed omgaan met de mogelijkheden. Dat wil zeggen, als we afgaan op wat er in de media daarover te vernemen valt, want de scholen zelf zijn daar altijd mee bezig geweest. Want leerkrachten zijn geen doorgeefluiken, die na afstuderen niet meer verder doen, dat wil zeggen verder studeren. Toch ziet men vandaag, net als gevolg van de digitale revolutie een enorme neiging tot jacobijns centralisme, misschien niet in hoofde van de minister, dan wel in hoofde van de bestuurders van de netten.

Het is die vaststelling die mij ertoe heeft gebracht het voortdurende zeuren over gelijke onderwijskansen als een kwalijke oplossing terzijde te schuiven, maar ik opperde dat optimale onderwijskansen een betere benadering kon zijn, al in 2003. Het debat in het Vlaams Parlement was in die zin onwezenlijk dat de Open VLD er niet in slaagde uit het jargon noch uit het discours te treden dat de experten mevrouw Vanderpoorten hadden aangedragen. Dat Groen inzet op gelijke kansen, mag niet verbazen, maar dat blauw zich op hetzelfde denkspoor heeft vast gereden, moet wel uitgelegd worden en die uitleg krijgen we niet. Ook de houding van Mieke Van Hecke, de beleidsvrouw van het katholiek onderwijs blijft verbazing wekken, omdat ook zij die hervormingen heeft opgenomen als een ding dat ze absoluut moet doen.

Wat zijn de bezwaren: dat het onderwijs in illo tempore toen mensen als Van Hecke studeerden, toen de oudere garde van het parlement aan colleges en Athenea studeerden was de gelijkheid groot voor wie die scholen bezocht. Door de invoering van het VSO en later het eenheidstype werd de keuze onoverzichtelijk groot, maar ook werd duidelijk dat niet alle richtingen evenveel toekomstmogelijkheden boden. Maar ook, men heeft een afwijzende houding ontwikkeld tegen het klassieke onderwijs, dat niet zozeer op inhoudelijke overwegingen berust, maar uitgaat van cultuursociologische overwegingen. In het debat kwam dat telkens weer naar voor als de verschillende lezingen van het akkoord aan bod kwamen. Dat algemene vakken, zoals aardrijkskunde en geschiedenis, maar ook literatuurstudie nauwelijks aan de orde kwamen – men kan namelijk overwegen een vak in te richten in de tweede en derde graad waarin men over de wereldliteratuur spreekt en stukken uit de Engelse, Duitse, Franse, Spaanse… literatuur aan bod laat komen – blijft mij verbazen. In gesprekken met Fransen of Britten, Duitsers, blijkt het vaak beter te boteren als je een citaat of referentie kan bovenhalen, zonder aan name dropping te doen. Uiteraard is het ook van belang dat men de Nederlandse letteren beter leert kennen, te beginnen met van den Vos Reynaerde, maar ook mag men Anna Bijns, Vondel en Brederode, Pieter C. Hooft en de negentiende eeuwse letteren niet vergeten. Maar dat mag dan weer niet verhinderen dat Lanoye of A.F.Th Van der Heyden, Grundberg of Annelies Verbeke aan bod komen. Het terrein is bijna onoverzichtelijk en het is wenselijk de leerkrachten hierbij enige ruimte te geven.

Het onderwijsdebat was in die zin een nare ervaring omdat men noch over de leerkrachten sprak, tenzij heel oppervlakkig, noch over de mogelijkheden van leerlingen.  Die leerling leek wat op het grijze kind, dat doorheeft dat men hem wel iets wil laten doen, maar niet wat hij zou willen, terwijl hijzelf ook niet goed weet wat er echt mogelijk is. Deze referentie is wellicht niet voor elke lezer begrijpelijk, omdat Theo Thijssen, de auteur van Kees de jongen die we kennen van de zwembadpas en die ondanks alle veranderingen nog steeds jongeren lijkt aan te spreken, hoewel het boek wel over een jonge lezer gaat maar niet voor de jongere lezer bestemd is. Thijssen had ook wel gehad met allemaal nieuwe onderwijsmethodes en vond dat jeugdboeken best wat meer kruim mochten hebben. Die bedenkingen, van een sociaal-democraat nota bene, kunnen mij wel bekoren. Het gaat over het verschil tussen de theorie en de praktijk. Dat de man er ook mee doende geweest is, mag niet verbazen, maar blijkbaar is het nodig om een echte vernieuwer geweest te zijn om echt aandacht te verdienen.

En zo zijn we terug bij Marten Melsen, die zijn mensen laat schitteren in hun landelijke onbezoedeldheid, terwijl hijzelf, met zijn steedse kenmerken detoneert. Op de trein naar Brugge dacht ik nog eens na over het feit dat men vandaag vaak over talenkennis spreekt, maar dat Jan Melsen zonder veel problemen een gemoedelijk gesprek kon voeren in het Frans over zijn grootvader. En meteen komt ook die andere discussie weer opzetten: wat als een canon het verkennen van het terrein in de weg gaat zitten? De ontdekking van Melsen stemt me in die zin wel gelukkig, omdat daarmee duidelijk is geworden dat we niet te gauw aan het adagium moeten toegeven dat we alleen met de goden moeten omgaan, de grote goden, niet de mindere. Want vaak zijn die alleen mindere goden, zoals Theo Thijssen, omdat men de indruk heeft dat die niet het gewenste verhaal vertellen. Wat dan weer de kern was van het onderwijsdebat: De eisen die de oppositie op tafel legde steunen op dezelfde premissen als die van SP-a en deels ook CD&V, maar N-VA heeft een andere invalshoek gekozen, wordt daarbij gesteund door het gemene volk en dus beschuldigt men die partij dan maar van vox populisme. Of het volk, of hooggeschoolde mensen niet een zeker idee kunnen hebben van de opvoeding voor hun kinderen? Die vraag behoeft geen antwoord en toch is het niet mogelijk het debat op een aanvaardbaar niveau te brengen.

Theo Thijssen behoorde niet tot de bourgeoisie maar kon wel naar de kweekschool en werd een gedreven onderwijzer. Dat we vergeten hoe belangrijk die onderwijzer is, kwam dan ook hemeltergend aan de orde, want men wil meer vakleraren in de basisschool, terwijl men de kwekelingen ook beter onderlegd kan maken. Maar ja, ook daar is de veranderingsmodus al diep doorgedrongen.

Bart Haers