Bach als gebed en als therapie

Recensies

Na de vernedering

Een dame over een

leven in de tijd

Caroline Stoessinger, Alice Herz-Sommer, de pianiste van Theresesiënstadt. Uitgeverij de Boekerij. 2012. 240 pp. Prijs: 18,95

Ik las een boek over een dame van 108 en sta versteld van haar levensblijheid. Het andere boek over deze vrouw, etudes van troost, ging in op de persoonlijke peripetieën, terwijl in dit boek de houding van de dame in kwestie ten aanzien van wat die Europese dame heeft meegemaakt in Praag, Theresiënstadt, Israël en Londen. Maar haar wereld is nog groter en toch, zij kreeg het niet in de schoot geworpen, al moeten we met die gedachte wel opletten, want wat betekent dat, niet in de schoot geworpen? Tot 1938 zat alles snor, al weten we niet of men ook zo gerust was, toen.

Want, je weet het niet hoe dat voelt, concrete dreiging, dat het leven geleidelijk op losse schroeven komt te staan. In de jaren voordien zijn de zussen van Alice vertrokken naar Palestina. Het is de tijd dat men hoopt te ontkomen door naar het Britse mandaatgebied te vertrekken, maar dat kost geld, omgerekend zo een 75000 € en dat kan men niet zomaar opbrengen. De migranten uit Europa behoren dus tot de overtuigden, maar ook tot die mensen die zich een en ander konden veroorloven en kennis meebrachten. In feite ging het om de Europese, joodse elite. Wie de romans van Amos Oz heeft gelezen, weet hoe die joodse cultuur in Palestina is overgeplant en dat was dus een Midden-Europese cultuur waar meertaligheid zo niet de norm dan toch de geplogenheid was.

In dit verhaal speelt de ervaring van Theresiënstadt een onuitwisbare rol, maar ik heb de indruk dat mevrouw Herz-Sommer zich niet tot die realiteit beperkt wil weten. Evenmin wil zij zomaar op haar leeftijd aangesproken worden. Oud is ze, ouder dan een mens verwachten mag, maar ze blijkt nog met graagte te leven. Is het realisme? Of zit er een sterkere kern in haar beleven van haar oude dag?

Theresiënstadt kan ze niet uitwissen, maar ze kan er wel mee om, zo blijkt. Maar ze zegt niet dat het leven een last is. Soms kan het een lust zijn, zelfs eenvoudige dingen als een gedeelde maaltijd en appelcake. Belangrijker is dat ze laat zien hoe het is om de hele twintigste eeuw te hebben meegemaakt. Je valt omver natuurlijk van de namen die in dit boek voorkomen, Franz Kafka en Stefan Zweig krijgen een prominente plaats, maar ook namen uit de muziek en er is het hoofdstuk over gesprekken met Golda Meir, er is de discussie over Eichmann en diens proces in Jeruzalem, waar ook Mulisch over schreef. Het gaat over de vraag van Arendt of men banaalweg kwaad kan verrichten? Die vraag is haar niet in dank afgenomen, Maar Caroline Stoesinger geeft in haar verhaal aan dat ook Alice Herz-Sommer niet anders kan dan besluiten dat de uitvoering van de Holocaust inderdaad afhing van mensen als Adolf Eichmann. Het komt me daarom bizar voor dat de vraag niet gesteld wordt waarom zij, Alice niet in Israël is blijven wonen. Haar familie begon natuurlijk ook te verdwijnen daar, maar haar zoon, die haar overhaalde naar Londen te komen, stierf intussen ook. Het staat niet zo letterlijk in de tekst, maar we vragen ons af of deze dame aspecten van het Israël van de afgelopen tien, twintig jaar niet afwijst. Let wel, zij en Rafi, Raphaël, haar zoon die een mooie loopbaan als cellist op internationale podia had, hun dankbaarheid ten aanzien van Israel wel altijd het overwicht konden blijven boven de kritiek op wat er in het land gaande is? Het komt ons voor dat we hierover niet zo gauw helderheid over zullen krijgen, precies omdat de dankbaarheid voor het land, voor de opvang na haar ontgoocheling niet meer welkom te zijn in Praag het andere overheerst. De hele geschiedenis van Yalta tot Potsdam, waarbij Stalin erin slaagde Midden-Europa in handen te krijgen, tot en met het bevel aan Georges Patton niet door te gaan tot in Praag, tot diens grote woede, had dus grote gevolgen, voor dit ene particuliere leven en voor al die andere miljoenen Tsjechen en Slowaken.

Hoe een meisje van 9 met Kafka op stap gaat in de omgeving van het zomerverblijf en daar al laat zien hoe veel verhalen hij vertellen kan, maar hoe  moeilijk hij die kan afwerken, het blijft fascineren. Zij, Alice Herz-Sommer, meent dat Kafka niet kon kiezen tussen orthodoxie en seculariteit, tussen de wereld van zijn moeder en die van zijn vader. Voor haarzelf was er de moeder, die via een tussenpersoon aan haar vader was gekoppeld. De vader was een industrieel, de moeder een verfijnde kunstenares die binnen de familie zat opgesloten. Alice zelf zou haar eigen vriend, echtgenoot kiezen, wat haar best is meegevallen. Zonder dat het woord feminisme hier valt, zien we hoe deze vrouw, ook als het om Golda Meir handelt, laat zien hoe ze geen andere mogelijkheid had dan zichzelf door het leven te handhaven. Het lijkt erop dat ze geprivilegieerd is, maar ze moest het toch maar doen, piano zo leren dat ze er iets mee kon aanvangen. Haar zus en later Stepan (uitzoeken) maar ook iemand als Schnabel hadden behoorlijk wat invloed op haar. Toch zien we dat ze over muziek spreekt op eigen wijze, integer of authentiek, maar dat zijn maar indrukken. De omgang met muziek, in haar optredens met de violist… en met haar zoon Rafi, altijd weer komt er een reeks associaties op gang, die men vandaag, als men niet enigszins vertrouwd is met het muziekleven, met klassieke muziek, maar dat is misschien het meest opvallende van het hele verhaal, namelijk dat we vergeten zijn dat voor de popmuziek er was veel meer mensen dan we nu denken wel iets van opera en andere muziek afwisten, ook al omdat men zelf sfeer moest maken, want er was nog maar beperkt toegang tot de radio.

Nu kan men in het boek ook lezen dat Alice Herz-Sommer na de oorlog niet zo heel veel meer opgetreden, terwijl ze voor de bezetting van Praag op weg was een internationale beroemdheid te worden. In Theresiënstadt ontmoette ze mensen die met haar grote plannen hadden gehad. In elk geval, door haar muzikale optredens kon ze overleven en omdat ze begreep dat ze de kampbewakers niet moest geloven. Zo ging ze niet in op een aanbod naar haar man te vertrekken die naar Treblinka was gebracht. Zo kon ze met haar zoon overleven.

Overlevingsdrang en blijheid, dat zijn de gedachten die ik overhoudt na het lezen van het boek. Te lezen valt, tussen de lijnen dat het leven wel af en toe te lijden valt en te verstouwen, maar deze dame lijkt dat de aanvaarden omdat wat ze krijgt, ook nu nog, best kan smaken. Eenzaamheid lijkt niet haar deel, levensmoeheid, op 108 nog niet echt haar deel. Hoe dat zo komt? Uit het boek blijkt dat ze angstige reflexen steeds snel wist om te wisselen voor een zekere actie, om onheil af te wenden of minstens zo goed mogelijk door te komen. Het zijn facetten van een persoonlijkheid, in een grotere context, die van de geschiedenis. Maar het laat wel zien dat zij, die zegt dat lange verleden niet te willen meeslepen, ook niet de ballast van het slachtofferschap, noch de glorie ervan op zich wil nemen. Of liever, zij lijkt de glorie van het slachtofferschap als een ballast te zien. Zij wilde niet het gehele proces Eichmann die ze nog gezien heeft, of minstens haar man, Leopold Sommer, in Theresiënstadt. Het was goed dat er recht gesproken zou worden, maar zij vond de afhandeling niet iets waar zij beter of slechter van werd.

Het is een van de vragen die me wel blijven bezoeken: hoe kijkt zijzelf aan tegen de daders van de Holocaust? De Duitse cultuur, waar ze volkomen mee verknoopt was, wilde noch wil ze afzweren. Ze leefde zowel met de Duitse cultuur in Praag, dat wil dus zeggen het Duitstalige maatschappelijke leven in Praag als in het Tsjechische sociale en culturele leven, waarvan we dus vooral Smetana en Dvorak kennen. Je hebt natuurlijk ook Max Brod, Kafka en zoveel anderen, zelfs Freud, toen een gekend arts, passeren de revue. Het is een wereld die ook W.G. Sebald oproept in zijn roman Austerlitz, maar dit is wel het verhaal uit de eerste hand. En wat betekent het dan? Dat is de hele vraag over de culturele traditie, want voor sommigen kunnen toch niet over die culturele traditie die ons zou bepalen spreken zonder ons te bezondigen aan wat in Duitsland precies gebeurd is. Ik denk dat dit de kern van het probleem vormt, dat men weigert te aanvaarden dat in Duitsland, zoals in andere landen toen, de Action Franςaise van Charles Maurras of de groepen rond Mosley in het UK, zelfs in de VS waren er lui die de ideeën van nationalisme en zelfs sterk leiderschap zonder meer ondersteunden. Ook in Tsjecho-Slowakije had je zulke problemen, al was voor de oorlog de neiging naar het liberalisme en humanisme groter dan na de oorlog, toen Benes de kant koos van Moskou, maar niet voor lang. Wellicht was zijn ontgoocheling over de houding van Britten en Amerikanen te groot.

Het is voor ons allemaal gewoon ondoorgrondelijk, de Holocaust, de reactie van de omstanders en de houding van de overlevenden. Sommigen konden het niet aan, de hel te overleven, anderen deemsterden weg of trachtten verder te leven en zwegen jarenlang, decennialang  Het komt me voor dat deze dame nu net de oorlog niet wilde vergeten, maar haar leven wel niet op de herinnering wenste te baseren, maar een nieuw leven beginnen. Het komt wel enkele keren aan bod, wat voorbij is voorbij. Maar van de vrienden van toen houdt ze nog steeds, al moet ze het met nieuwe mensen doen, want tja, ze verhuisde drastisch en nu ze als enige overblijft, vindt ze toch mensen die haar niet vergeten.

Waarom zouden we aandacht besteden aan dit boek, maar vooral aan die persoon. Het blijft mij altijd wat onvoorstelbaar dat iedereen Anne Franck kent, het meisje en bijvoorbeeld haar zus Margot, die wellicht ook een dagboek bijhield, bijna vergeten is. Al die anderen, die niet overleefden, maar zeker zij die overleefden en zeker iemand die nog eens een heel mensenleven lang overleeft, blijkt minder bijzonder. Nu ja, 108 worden, zoals iemand zegde, is ook weer een prestatie. Maar er is meer, het gaat om haar levenshouding. Misdaden van deze omvang zijn nooit gepleegd, want vergelijkingen met de repressie tegen de slavenopstand van Spartacus, waarvan de aantallen niet kan noemen zonder de mensen te denken. Ook andere zaken, de politiek van Lenin en Stalin, onder andere in Oekraïne waren behoorlijk gewichtig wat hun omvang betreft. Het beleid van Hitler, Himmler en al die anderen die zich naar zeggen van Himmler in Poznan fatsoenlijk gedragen hadden, dat blijft de zaak van een geciviliseerd land en bijgevolg, het moet voor haar en vele anderen die uit hun leven werden verdreven, het niet meer waard geacht werden te leven, terwijl ze toch, met Kafka, Zweig en anderen, zoals Egon Kisch, Joseph Roth en anderen aan die Duitse cultuur meer dan een noemenswaardige bijdrage hadden geleverd.

Ook Gustav Mahler komt in dit boek aan bod, als muzikant, dirigent en componist. Het gaat dus om een wereld die we niet anders als de crème de la crème van de Duitse cultuur behoren. Men kan ook nog die anderen noemen, die gevlucht waren, tijdig gevlucht, maar begrijpen dat Alice Herz-Sommer niet zomaar vertrekken wilde en in het kamp overleefde, maakt het verhaal erna misschien nog waardevoller is. Uiteindelijk gaat het om de hele naoorlogse geschiedenis, in Europa en Israël en alles wat dat aan verwarrende reflecties met zich mee blijft brengen. We kunnen dus niet anders dan vaststellen dat deze dame niet over haar pijntjes spreekt, maar de grote pijn, daar kan ze op een voor velen onvoorstelbare manier mee om. Het geheel, haar leven in een woedende wereld, in Israël en later in Londen laat ons toe, meen ik, ertoe te komen dat grootsheid en zelfs heldendom ook een vrouw kan toevallen. Finaal kende de Tsjechische republiek haar een onderscheiding toe. Niet dat het alles deed vergeten, de ellende van de bezetting en het afzijdige gedrag van de Tsjechen, maar vooral na de oorlog, de onmogelijkheid om te leven, maar het was wel, zoals uit het voorwoord blijkt, de waardering van iemand die de genade had later te zijn geboren, Vaclav Havel. Maar op zijn beurt wist ook hij waarom waarachtigheid zo belangrijk is voor een persoon en van personen voor de samenleving.

Hoe stimulerend dit boek zou kunnen zijn voor dames en heren op leeftijd, die bezadigd enerzijds toch hun nieuwsgierigheid niet kunnen laten rusten, blijkt uit het feit dat ze na haar verhuis naar Londen begon te studeren aan de “University of the third age”waar ze moderne Europese geschiedenis en filosofie koos en ermee aan de slag ging. Het verbaasde me vooral dat men daar die universiteit voor de ouderen ernstig neemt. Nu goed, in dit land hebben we ook mooie initiatieven, maar ik denk toch dat men er al eens al te neerbuigend op de hurken gaat zitten. Aan de andere kant blijft men de idee cultiveren dat ouderen niet goed meekunnen. Het hangt er maar vanaf. Deze dame, Alice Herz-Sommer vindt dat je nooit te oud bent, voor het leven, vooral niet omdat ervaring wel eens kan helpen. En dan hebben we het nog niet over haar blijvende en levendige belangstelling voor Ludwig van Beethoven. Omdat hij zich tegen regerende vorsten durfde te verzetten…

Ik alvast ben blij dat dit boekje kon verschijnen, maar blijf verbaasd omdat dit werkelijk een geheimtip is. Waar haalt een recensent het te wijzen op het feit dat ze het belangrijkste vindt om over de pijntjes te spreken. Het tegendeel spreekt uit deze bladzijden, toch? Levensblijheid en bereidheid het leven zoals het komt aan te pakken om er het beste van te maken, met enig succes. Wie kan het met recht nazeggen?

“Ik denk dat ik met een goed gevoel dood gaan.

Ik geloof dat ik mijn leven op de juiste manier geleefd heb.

Bart Haers