Topdokter in moeilijke papieren

Recensie

Ik ben niets zonder mijn brein,

Mijn brein vermag weinig zonder mij

Bert Keizer. Waar blijft de ziel? Uitgeverij Lemniscaat: essay Maand van de filosofie 2012. pp. 144; prijs: 4,95€

Bert Keizer heeft nog eens de snaar aangespannen en speelt een moeilijk lied over het brein. In filosofiemagazine dat deze maand van de filosofie aan de ziel wijdde, staat evenzeer een artikel over de vraag of we echt ons brein zijn, zoals Dick Swaab meent, dan wel of, zoals Bert Keizer de kwestie toch een ietsje minder eenvoudiger te behandelen valt. Het gaat dan om fMRI-scans en de vraag of we het bewustzijn kunnen herleiden tot het werkende brein.

Het boek dat als essay bij deze maand van de filosofie wordt uitgegeven, “Waar blijft de ziel” van Bert Keizer laat zien hoe moeilijk die vraag wel niet is en kijkt na waarom een scan misschien niet alles vertelt over wie we zijn en hoe we denken. Natuurlijk ontkent hij het belang van neurologisch onderzoek niet, maar hij vraagt zich af, Bert Keizer, of de resultaten van het lopende onderzoek niet tot al te  voortvarende conclusies aanleiding geven. De vraag die Swaab en met hem anderen  van de visie die de arts Bert Keizer of men bij het onderzoek van het brein kan uitkomen op de vraag hoe het brein ons handelen bepaalt. Voor Keizer is het niet zo dat het buigen van een vinger nu echt iets is waaruit men zou kunnen besluiten dat het brein bepaalt dat we de vinger zullen buigen, of opsteken… De onderzoeksmethodes dienen volgens Keizer toch goed onderzocht. Zowel op wat ze beogen als hoe ze geacht worden iets aan te tonen. Het gaat dus om een kritische reflectie over hoe we meer inzicht kunnen verwerven in de werking van ons brein, maar ook, andermaal of men daar verstrekkende conclusies uit kan halen over wie we nu helemaal zijn.

Men stelt wel eens dat wie de resultaten van Dick Swaab en andere neurosofen, de term gebruikt Keizer, bekijkt, zelfs gaat geloven dat de scans van de hersenen van een sollicitant de HRM-verantwoordelijken vrij zou stellen van elk verder onderzoek naar diens gedrag en kennis, want de scans liegen niet. Wie al eens een uitzending van een of ander horoscoopprogramma weet dat daar ook onfeilbare en beproefde methodes werden en worden gebruikt. Maar die geloven de neurosofen dus terecht niet. Alleen, kan men werkelijk zoveel aflezen? We lezen over de voormalige minister van cultuur en onderwijs, Ronald Plastrek wier hersenen in beeld gebracht werden via fRMI-scan en waaruit men kon afleiden dat hij, Plastrek niet hoog opliep met voormalig premier Wim Kock. Blijkt dat men dit niet kon weten zonder omstandige kennis van de context, die zelfs niet met het breinonderzoek te maken had, maar wel gehanteerd bleek bij het onderzoeken waar Plastrek een afkeer van had. Het was niet zo, vindt Keizer dat daaruit afgeleid kon hebben dat iemand in de hersenen van een ander kan kijken. Want dat is wel wat men ons wil vertellen.

En toch, alleen al de voorstelling over hoe we kijken, dat wil zeggen de vraag of we in ons brein de voorbereidende auto ergens vastleggen dan wel of de verwerking van de voorbereidende in het brein geen feitelijk beeld laat of achterlaat blijft moeilijk te achterhalen. Men kan, aldus Keizer, in navolging van ander onderzoek moeilijk hard maken dat het brein zo functioneren zou dat een ander, zelfs middels een fRMI-scan kan zien wat er aan gedachten ontstaat in het brein, alleen, sputterende neuronen, zones waar meer bloed zich samentrekt en verder… ? Weinig.

Hoe Keizer ons meeneemt op zijn zoektocht naar de ziel, waarom hij het nodig vindt die zoektocht te maken, blijft wat mij betreft het belangrijkste in dit boek en zal tegelijk de lezer die meent dat Wij ons brein zijn, u bent dus uw brein, ik ben mijn brein, laat daar geen misverstand over bestaan, omdat de aanpak van de filosofen en later de theologen om te eindigen bij de neurosofen ons wel dwingen tot die zoektocht. Of liever, de neurosofen menen het oude vraagstuk van de ziel, die reeds Homeros en later bij Plato aan het licht kwam, eindelijk te kunnen oplossen. Niet door aan te geven waar die ziel nu precies in het brein zou te vinden zijn, wel door aan te geven dat er niets is te vinden en het brein dus geen metafysische inhoud heeft, zeker geen ziel. Probleem opgelost?

Voor Bert Keizer alleszins niet, maar zelfs als men het heeft over het bewustzijn, dan nog is het zo dat neurologisch onderzoek er niet toe komt aan te geven waar men het zoeken moet. Het heeft, zo blijkt in dit boek, dat men de werking van het brein niet los kan zien van zintuiglijke indrukken, waarneming en dat het brein daar dan mee aan de slag kan gaan. Nu, voor de auteur staat als een paal boven water dat het actuele neurologisch onderzoek vooral reductionistisch werkt en elke handeling of gedachte, ervaring wil herleiden tot specifieke hersenactiviteit, om dan te besluiten dat onze lustbeleving hier en onze afkeer daar zit, terwijl de oorzaken van de lustbeleving gebonden kunnen zijn aan bepaalde prikkels, van smaak, tastzin of nog iets anders… zodat de plaatsen wel aangegeven zouden kunnen worden, maar de ervaring voor de hersenonderzoeker volkomen onduidelijk blijkt, dat wil zeggen, zo lees ik, dat de neurowetenschapper te werk gaat als de klassieke psychiater, die eerst heel goed analyseren moet voor hij iets zinnigs kan vertellen over de analysant.

Maar er is meer, Bert Keizer vraagt zich af of die reductie van het bewustzijn tot het brein, tot de sputterende neuronen, tot de pruttelende synapsen wel zo goed de werkelijkheid weergeeft en men de mens niet reduceert tot een chemisch-mechanisch proces. In zijn analyse schrijft Bert Keizer over de gevolgen van een falend brein, door hersendood of vegatatieve toestand, coma en komt hij tot de vaststelling dat een falend brein wel grote gevolgen heeft voor de mens, omdat in die gevallen een patiënt een falend of afwezig bewustzijn ten toon spreidt.

In een volgende fase komt Keizer ertoe ons te leggen dat we zouden kunnen stellen dat de hersenen, het brein voor het ik van belang is, maar noch het ik, als bewustzijn, noch het brein an sich, afdoende zijn. Er is ook een wereld nodig om de het functioneren van een persoonlijkheid te kunnen vatten. Maar ook hier, aldus Keizer schiet de man die deze constructie opzette misschien tekort, omdat ook die relatie tussen ik, brein en wereld, wel veel vertelt over de uitwisseling van brein en wereld heel wat verduidelijkt, doch het bewustzijn, of moeten we zeggen, de mens, de persoon net niet.

Merken we op dat Bert Keizer zich niet waagt aan definitieve uitspraken over de aard of de werking van het brein, dan komt hij er als filosoof en als arts wel toe vast te stellen dat het om iets heel specifieks gaat, de mens, heel de mens. Ik weet het, dit klinkt holistisch en veel mensen houden daar niet van. Dick Swaab meent dat hij perfect past in de wetenschappelijke benadering, waarbij men het geheel tot een oneindig aantal behapbare brokken reduceert om vervolgens die goed te onderzoeken. Volkomen cartesiaans natuurlijk, maar de laatste fase, om terug te keren naar een synthese ontbreekt doorgaans. Als Bert Keizer vertelt over zijn praktijk in het verpleeghuis, waar hij patiënten in vegetatieve toestand heeft of anderen die de een falend brein en derhalve falend bewustzijn te lijden hebben, dan merkt hij op dat hij als arts vaak zo weinig kan doen voor die patiënten. Ligt daar niet de kern van het probleem dat Swaab en anderen niet wensen te zien, namelijk dat ze wel kunnen zien als hersenweefsel defect geraakt, als bloeduitstortingen zich voordoen of als dementie toeslaat, dat verliest de persoon met die schade ook aan bewustzijn, aan de mogelijkheid om indrukken op te doen en redelijk te communiceren, met zichzelf en met de anderen…

Het zijn deze overwegingen die het debat over het brein opnieuw in een humanistisch kader moeten brengen. Kan men over de Matthaeuspassie van Bach en over de beluistering iets zeggen dat louter te verklaren is uit de werking van het brein? Er is inderdaad een zekere kennis nodig, van de verhaalstof, van de muzikale traditie en misschien ook wel, uiteraard zelfs, van de eigen houding tegenover de werkelijkheid waar de Passie over gaat, de plaats in een religieuze traditie – en dus niet de werkelijkheid van het verhaal.

De filosoof die zegt dat de materie volledig gedetermineerd is, omdat anders geen wetenschap mogelijk zou zijn, vergeet dat die wetenschap er kwam omdat mensen op onderzoek uitgingen. Dat onderzoek was eerst een kwestie van proeven, zien, horen en wat al niet meer. Het donderjagen van Zeus werd de Grieken al gauw een beetje te simpel, maar Archimedes moest eerst nog in bad gaan liggen om de kwestie op te lossen van de relatie tussen gewicht van een massa en de waterverplaatsing. Einstein zat al een heel eind verder en kon louter via theoretisch onderzoek de relatie tussen massa en energie beschrijven als e= mc². Maar Martin Veltman liet zien hoeveel verder de theoretische natuurkunde ons nog kon brengen, waarbij men toch nog kon aangeven dat die theoretische constructies geen reducties waren/zijn van de bestudeerde werkelijkheid. De vraag die Dick Swaab in het interview-debat met Keizer niet kan beantwoorden is of zijn benadering van het brein niet net wel een reductie kan zijn, niet van het brein, uiteraard niet, maar van de mens tot het brein.

Met andere woorden, net zomin als dokter Keizer ben ik geneigd het belang van neurologisch onderzoek te onderschatten, te miskennen of gewoon en domweg af te wijzen. Maar Swaab c.s. moeten dan wel aangeven dat ze binnen de onderzochte, behapbare brok blijven, namelijk onderzoek van het brein en dat is niet een onderzoek naar de hele mens. Het bewustzijn wegredeneren, aldus Keizer kan bemakkelijk genoeg door te redeneren dat als men het brein onderzoekend het bewustzijn niet vindt, het er ook niet kan zijn, zegt wel iets over het brein, maar niet over de aard van het bewustzijn.

Er werden de afgelopen jaren al veel discussies gevoerd over het determinisme dat niet enkel de materie zou treffen maar elk levend wezen en zeker de mensapen, a fortiori de mens. De redenen voor die obsessie met een volledig door de materie bepaalde mens, waarbij men ontkent dat juist de specifieke aard van het menselijke zenuwstelsel, de mens net in staat kan stellen niet enkel bij praktische handelingen aan de bepaling door de materie te ontsnappen, maar ook en nog meer als het over het theoretische onderzoeken der materie gaat.

We weten het wel, de visie op de mens als een onvrij wezen, waarbij we stellen dat alles wat kenbaar redelijk is en alles wat redelijk is moet ook verklaard kunnen worden – vrij naar Hegel – kan ertoe leiden, zoals in de geschiedschrijving wel eens is gebeurd, maar ook in de antropologie, tot een omkering van verklaring en observatie. Ik denk dat iedereen hoopt dat de neurologie voor ingrijpende aandoeningen, ALS en MS, dementie, Parkinson… verklaringen en remedies zal vinden. Maar of men zover kan gaan, moet gaan, uit de werking van het brein en het zenuwstelsel de gehele mens te verklaren, blijft nog maar de vraag. En goed, gesteld dat we nog lang met die vraag blijven sukkelen? Tja, dan houden we toch  minstens eens mysterie over, onszelf en een tweede groot mysterie blijft dan ook overeind, namelijk de ander, de anderen. Voor de beheersing van het zelf en de ander, vooral de ander is dat niet alles. Maar willen we wel een wetenschap die ertoe zou leiden dat we onszelf zo aan banden zouden laten leggen of de ander? Die kwestie suggereert Keizer nu net. Maar wat blijkt uit het debat met Swaab? Die voelt zich niet geroepen daarop in te gaan. En toch denken we nu net, dat Swaab hier niet meer als de zo geprezen neutrale wetenschapper aan de slag is. Wel integendeel, hier komt de visie voor de waarneming, terwijl de bewijsvoering nog niet op punt staat. Niemand duidt Swaab en de anderen hun onderzoek euvel, wel hun aanspraken op onweerlegbare inzichten. Dan komen we weer bij de recensie van Gilbert Roox over Lisa Appignasesi’s boek “Alles over de liefde”, waarin hij spreekt over de veronderstelling dat zij kiest voor de illusieloze liefde, want zij heeft er toch niets meer aan, wegens vrouw van 65, terwijl hij er allicht aan voorbij gaat dat zij nog altijd volkomen over haar zintuigen beschikt en dat – nu ja, sorry voor de indiscretie – de zenuweinden nog altijd niet afgestorven zijn. Maar daarmee gaat Roox, gaan anderen voorbij aan het bezwaar dat ook Keizer maakt aan het adres van neurologen als zouden zij eindelijk de volledige imprint van de mens hebben gevonden. Een imprint wel, maar niet de mens, want de variaties op thema zijn te talrijk opdat men het allemaal kan behappen. Leve de neurologie die onderzoekt, waarneemt en syntheses brengt.  Maar goed, men wil de mens gelukkig maken en de wetenschap moet daartoe doenen. En dus gaat men voorbij aan de opmerking van Lisa Appignanesi dat een neurologie die de mens herleiden wil tot het brein de emoties en intermenselijke interactie uit het oog verliest.

Meteen is het dat waar hij ons van overtuigen wil, Bert Keizer, niet van een alternatief voor de visie van deze neurologie, wel voor de noodzaak dat we als persoon een complex geheel zijn en dat de mens niet voor een gat te vangen is. Artsen, meent hij moeten steeds weer naar de mens blijven kijken. Net op dat punt vreest Keizer overigens dat psychiaters wel eens in de verleiding kunnen komen, dat een goede medicijn alles oplost. Voor zover ik kan zien, is het kunst de patiënt als mens te zien en de dosering heel fijn af te stellen, zodat de medicatie inderdaad de ondersteuning geeft opdat de patiënt opnieuw leven kan, in de volle betekenis van het woord en ja, dat omvat veel. Het brein is inderdaad geen dodeneiland. En Homeros mocht Odysseus naar de Hades sturen, de ziel vond hij er niet, wel dolende geesten. Toch denk ik dat die intuïtie dat de mens net meer is dan het (goed) functionerende lichaam, ook inbegrepen het brein, de beschrijving mag heten van de bewustwording dat we iemand zijn, met vele kenmerken. En het brein maakt er deel van uit. Maar het blijft om de hele mens gaan in optima forma of net niet. Neen, dit is geen holisme, maar al helemaal geen kwestie van solipsisme, want we worden ons pas bewust van onszelf… als we de anderen leren kennen. Maar dan betreden we weer andere paden. De zoektocht naar hoe we zijn wie we zijn blijft dan ook bijzonder boeiend.

Bart Haers