Theatrale expressie en verbale kracht

Kleinbeeld

Ten Huize van

De charme van het salon

Baharak Bashar, Djenghis, democratie en vrouwen.
Een Iraanse van Gent naar Caïro.
Uitgeverij Epo, 2011
pp 287; prijs: 21,50

Ik weet het, het woord charme valt wel erg vlot maar als een persoon me nu eenmaal beroert, waarom zou ik dat dan niet mogen laten weten. Het kan daarom niet anders dan ik u de oorzaak mijner betovering moet meedelen. Het zal je maar overkomen, dat je ergens in een dorpje aan de rand van de zeepolder en het blote, de zandgronden uitgenodigd bent voor een gesprek over Djenghis, democratie en Vrouwen. In Sint-Rita nog wel, zo een typisch straatdorp waar men het rijke Roomsche leven nog even rekken wilde. Inderdaad, de hoop der hopelozen. Enfin plaatsnamen kunnen voor nogal wat verwarring zorgen, want Sint-Rita is de naam van de parochie en De Hoorn de naam van het dorp. Moerkerke is het grotere dorp, maar het geheel, daar bij het kanaal blijft er even afgelegen bij, al is dat maar schijn, want het ligt vlakbij de autowegen naar Antwerpen, Gent en Brussel. Maar toch, eens te meer werd me duidelijk dat wie zich enkel in Brusselse of Antwerpse cenakels ophoudt, er geen idee van heeft hoeveel mensen best bezig zijn in hun omgeving iets van het licht van de cultuur uit te dragen. En dat het geen werk van hopelozen aan hopelozen is, mag best onder de aandacht komen. De keuken een slagveld, glazen op de tafel en veel volk, voor de woonkamer en toch, het valt allemaal mee.

Baharak Bashar, zo leidde Hendrik, de gastheer de spreekster in, is een dame met pit, die dat in een radiogesprek duidelijk liet blijken want hoe meer men haar zegde dat ze Albanië niet in zou trekken wegens te gevaarlijk, hoe erger het was, de neiging, de drang om het toch te doen. Iran, 13 jaar en vlucht, maar ook een goede school, studies geologie en Fonds Pascal Decroos... Integratie en toch, zichzelf blijven.

Het publiek was zeer geïnteresseerd, ook uw dienaar, maar het is niet gemakkelijk een presentatie te geven en tegelijk telkens geïnterrumpeerd te worden. Maar als het een presentatie was, dan zeker ook een sterk staaltje theatrale uitstraling. Men begrijpe deze zin goed, want niemand zegt dat de presentatie van een verhaal een saaie bedoening moet zijn en evenzeer kan een theatraal optreden de draagkracht van het verhaal ondersteunen. Meer nog, hier heeft Maarten Doorman met zijn benadering van Rousseaus streven naar authenticiteit wel degelijk een punt, het vergt wel iets om de eigen gedachte goed over te brengen, zodat de toehoorders het kunnen vatten.

Ik hoop nu maar dat Baharak noch de anderen mij het euvel zullen duiden als ik mijn fascinatie voor haar optreden hier zo breed uitsmeer. Want iemand die daar soms bijna als een slangenbezweerder staat en dan weer met een volle lach vertelt over haar reis en over de misverstanden, dat is iets heel anders dan een academisch betoog over hoe het nu eindelijk gesteld is met onze buren in Turkije, Syrië, Jordanië en Egypte. Over de houding van de Grieken en hun burgerlijke ongehoorzaamheid werden we niet onmiddellijk eens, maar dat gesprek tijdens de pauze was ook weer iets bijzonders: luisteren, aandacht en gepaste repliek.

Maar voor de pauze kwam er al een belangrijk twistpunt aan de orde, over het dragen van de hoofddoek. Wij Europeanen hebben daar uitgesproken inzichten over, maar of ze altijd even goed onderbouwd zijn, is nog maar de vraag. De moeder van Baharak, zelf dichteres en toch ook goed in het Nederlands met een licht accent van de streek, Hooglede, en de spreekster zelf haalden alles uit de kast om duidelijk te maken dat de Islam als zodanig de hoofddoek niet zo centraal stelt, maar dat de zaak van beide zijden serieus opgeschroefd is geworden. Naderhand, op weg naar huis bedacht ik mij dat men als vrijdenker toch behoorlijk preuts was gebleven, want er werd niet gesproken over de vraag welk juweel de vrouw met die doek zou moeten bedekken. Maar vooral vond iemand het onbegrijpelijk dat deze vrouw zegde zelf te kiezen of ze een hoofddoek zou dragen. Mocht men het verbieden, dan doet ze het om, als ze gedwongen wordt dan zal ze het weigeren. Dat leek een rare houding, maar het gaat in wezen toch om het beschikken over het eigen zelf goed aan de orde stellen. En daar hadden wij vrijdenkers niet van terug. Het tekent haar dat ze die discussie echt niet uit de weg ging, maar ook aangaf hoe de hele kwestie gecompliceerd is geraakt.

Men kan, zo dacht ik even, terwijl de discussie wat verder zoemde, toch ook niet menen dat Geert Wilders met zijn kopvoddentax enige gunstige oplossing van de samenlevingsproblemen voor ogen had. Dat wij die kwestie van de hoofddoek verabsoluteren en daardoor die meisjes in Antwerpen voor een moeilijker dan nodig probleem stelden, maar in het algemeen mensen letterlijk tussen twee stoelen laten belanden, lijkt me nog het kwalijkste.

Maar als je als eens zo een jonge dame hebt zien staan, sprekend, hoofd rechtop, bijna op de tenen en de ogen geloken, dan zie je de kracht van het woord en de uitstraling zich verweven. De verhalen over Turkije, waar ik voorheen al iets over schreef, naar aanleiding van het essay van Dirk Rochtus over dit heikele onderwerp, was zo mogelijk nog fascinerender. Turkije is voor ons, denk ik, bijna even raadselachtig als de harem waar Casanova naar keek bij zijn bezoek aan de gouden poort rond 1750. Ik bedoel maar, we kennen Mustafa Kemal Atatürk – alvast bij naam – maar hoe we de overgang van het Ottomaanse rijk naar de Turkse, seculiere republiek moeten begrijpen, is een ander verhaal. En we kregen iets te zien van wat er onder het kleed verscholen zit, het kleed van onwetendheid over Turkije. De zeer vele etnische en culturele maar ook sociale en religieuze stromingen in het land, die door een hard regime onder controle gehouden worden in een eenheidsstaat, zette ze af bij de federalistische politiek die Tito in Joegoslavië, waarover we dus iets eerder waren geïnformeerd – maar beter? . En het beleid van Tito kelderde om vele redenen, niet in het minst omdat de protagonisten in de vroege jaren 1990 elkaar wensten te overtroeven en Europa, Frankrijk en Duitsland oude allianties niet wensten te lossen. Servië hoopte op de steun van Parijs, Kroatië op die van Bonn, later Berlijn. Maar de tragedie van Bosnië waar die spanningen zich opnieuw voordeden, ondanks het feit dat door huwelijken de distincties tussen Bosnische Moslims, dito Kroaten en dito Serviërs al veel moeilijker waren Wie zich de gebeurtenissen in en rond Serajevo, met de scherpschutters, bomaanslagen op de markten en de ellende van Srebrenica kan herinneren beseft dat hier vele rekeningen werden vereffend en dat een buitenstaander vaak de Moslim van de Serviër niet had kunnen onderscheiden.

De verkenning van de Arabische wereld kan niet zonder discussie over… Israël en dan is het op eieren lopen. Zelf denk ik aan een uitspraak van David Grosman, die vond dat hij kritisch kon en moest zijn ten aanzien van de Israëlische regering en de consensus van de Israëlitische samenleving, maar dat hij zijn land en medemensen niet in gevaar kon brengen, daar was hij vast van overtuigd. Hannah Arendt heeft in “Due Time”, ten gepaste tijde haar visie op de mogelijke staat Israël niet onder stoelen of banken gestoken. Haar visie in essays, geschreven voor en rond 1948 kregen niet altijd grote instemming. Zij meende dat een zionistische stichtingsmythe Israël zwaar aangerekend zou worden en de Israëlische samenleving zou gijzelen. Men geve zich rekenschap van het feit dat Arendt, na haar vertrek uit Duitsland in de Zionistische jeugdbeweging actief is geweest. Men neme akte van het feit dat zij vanuit Parijs naar de VSA is gegaan met de manuscripten van Walter Benjamin… men kan moeilijk ontkennen dat deze dame, Arendt, niet begaan was met de Joodse kwestie, de vraag die Joden in Europa zich tijdens en na de oorlog stelden, namelijk waar en hoe ze de draad van hun leven opnieuw zouden opnemen, nam ze in de VS op zich via een culturele organisatie voor de wederopbouw van de Joodse cultuur in Europa. Zij zou allicht Alicia Herz-Sommer wel begrepen hebben die wel de gastvrijheid van Israël voor haar die uit Praag was verdreven, maar naderhand aspecten van de politiek van Israël niet altijd kon volgen. En wat zou ze denken van  deze Iraanse jongedame, die met zoveel vuur, gedurende meer dan een uur de belangen van Palestijnse mensen in kampen in Beiroet, Syrië en Jordanië bepleitte. Men verweet haar een pro-arabisch standpunt in te nemen en hoe zij op zeker ogenblik op de knieën gezeten de zaak besprak, niemand zal dat gauw vergeten. En neen, smeken deed zij niet, noch om begrip, noch om aandacht. Zij sprak en gaf aan hoe het voor haar zat en dat konden wij niet negeren.

Israël torst een moeilijke erfenis, heeft af te rekenen met de Chassidim, zeer ortodoxe joden met het grote voorrecht geen legerdienst te hoeven doen en zich met de Tora en de Talmoed in te mogen laten. Ook hier kwam er naderhand de idee, waarom we dan niet denken zouden aan die roman van Amos Oz, De derde toestand, over hoe zo een Bijbelstudie in radeloosheid kan eindigen. Maar op de vraag van het publiek, welke oplossing Baharak voor ogen had staan, dan werd menigeen verrast, want het was toch maar wonder dat zij heel duidelijk antwoordde dat een nieuwe staat, waarin de volkeren en groepen die nu in Palestina-Israël leven samen een staat zouden opbouwen. Men kan begrijpen dat die oplossing op enige weerstand botste, niet in het minst omdat men vreest, met de seculiere Israëli dat dan de Europese en rationalistische aspecten van cultuur en samenleving in dat nieuwe land door de Palestijnen en de …chassidim door de macht van het getal onder de voet gelopen zouden worden. 

Ik hou er zelf niet van in de Israëlisch-Palestijnse kwestie positie in te nemen, maar ik denk wel dat wie niet begrijpt dat de Palestijnen geen monolithische samenleving kennen, dat de Palestijnen in Israël beter af zijn dan die in de kampen… dat er zoveel historische en mentale balast rust op alle partijen, dat het innemen van een standpunt altijd met zich meebrengt dat men doorgaans de minst militante groepen in het verhaal nog maar eens mee in de verdrukking brengt. Kan men eerlijk over deze kwestie spreken. Pas toen Baharak over Syrië ging spreken, over hoe complex het land in elkaar zat, hoe Chaldeeërs, Orthodoxe christenen en Arameeërs, ook Christenen maar van een andere obediëntie en dan zijn er nog de Droezen, de Koerden en nog weten we het niet goed te situeren, dan begrijpt men dat de partijen in het actuele conflict niet helemaal duidelijk zijn, noch wat hun achtergronden, noch wat hun doel. Heeft een conservatieve stroming in de Islam de revolutie gekaapt… Feit is dat we toen plots een vrouw zagen, die ons bad aan te nemen hoe Soenitische Islams graag doen of de Perzen geen echte Islams zijn, terwijl in het gesprek nader hand duidelijk werd hoezeer de ayatolahs de Iraanse samenleving hadden verkracht en in het keurslijf van de Saoudie-Arabische machtsreligie hadden gedwongen. 

U zal begrijpen, met de vele hapjes en de wijn, het water ook, de avond die maar niet leek te eindigen, een cachet krijgt dat men niet zomaar situeren zou in een uithoek, in een gehucht ver van de steden. Maar juist die misvatting zal men niet aflaten te bestrijden. Gastvrouw en gastheer waren zeer gul met de gaven en ontvingen elke gast met alle sympathie. Ik denk met grote zekerheid dat op deze manier wel meer mensen zoeken eens iets anders te doen dan schande te spreken van deze of gene pol, van bekende lui, maar juist een jonge dame de kans geven eens een minder gekend beeld van de Arabische wereld te tonen. En de presentatie? Ach, in een andere vorm ging die door, nadat de gasten met elkaar in gesprek gingen over vele facetten van het leven, over Israël en over de betekenis van religie.

Deze dame, die zich strijdend vrijzinnig noemt, vindt het niet echt aannemelijk dat men zo zou neer kijken op mensen die geloven, of op het geloof zelf. Men hoeft zich niet te prosterneren om te kunnen begrijpen dat voor mensen geloof nu eenmaal deel is van hun leven en tolerantie veronderstelt… inderdaad verdraagzaamheid.

Wat ze over Griekenland en de Grieken gezegd had, bleef wel wat steken, maar haar punt was dat die Grieken er misschien wel een zootje van gemaakt hadden, maar dat de EU en andere instellingen de foefelende bestuurders niet tijdig had aangepakt. Ik denk dat die discussie nog wel even gevoerd moet worden. Maar, men moet niet mensen verantwoordelijk stellen en aanspreken op zaken, waar anderen wel verantwoordelijk voor waren en zijn. Nee, dan maar Albanië, dat we al helemaal niet kennen. Zij vertelde hoe ze toch wel bang begon te worden die grens tussen Griekenland en Albanië over te steken. Uiteindelijk bleek het een land, zo vertelde ze, waar gastvrijheid nog hoog in het vaandel staat en dat het land inderdaad een lange en zware dictatuur achter de rug heeft, mag ,en ook niet vergeten.

We hebben u over deze avond lang niet alles verteld, maar als u de indruk hebt dat op zo een vrijdagavond in Vlaanderen iedereen op de bank voor de buis ligt te versuffen, dan zijn er allicht meer uitzonderingen. Zelf denk ik dat wetenschappers, cultuur- en andere agogen best eens goed te velde gaan, proberen te begrijpen hoe het functioneert, het gesprek in huiskamers, de muziek, de artistieke beleving. Mocht men dat echt in rekening brengen, de experten zouden misschien wat minder geneigd zijn de wereld te zien als een oord waar zij, naar het woord van Westerman, als ingenieurs van de – niet bestaande – ziel de beschaving moeten brengen. Hier werd, op enkele uren tijden een mens- en wereldbeeld aan de orde gesteld, dat zeker aandacht verdient. Tot ieders genoegen en tevredenheid, met dus een puntige discussie als succulent dessert.

Bart Haers