Het schitterend geschenk

Reflecties

Kunnen we denken

Of denkt iets in ons

Discussies over neurologie, evolutionaire psychologie
blijven aan de gang. Is Doctor Dick Swaab een
nieuwe Faust? 

Lisa Appignanesi heeft het in haar boek over de vorderingen van de neurowetenschappers. En kijk, in een artikel in De Standaard komt Dick Swaab vertellen dat de wetenschappen in de filosofie zijn gepenetreerd. Hij stelt vast dat de neurowetenschappers, de biologen en vooral de evolutionair psychologen de stapstenen hebben ontdekt van ons menselijk handelen, als individu en als groep. Mevrouw Appignanesi zou me geen ongelijk geven als ik bij de stelligheid van dit artikel vraagtekens zet.

Zij zal niet ontkennen dat de groepen apen die men nu nog ziet, ergens aan de Kaap, veel gedragingen vertonen die wellicht de eerste mensen ook vertoonden, maar sindsdien is er heel wat veranderd. Ook meent zij dat neurologen voor hun beurt spreken als zij vinden dat wij ons brein zijn en daaruit afleiden dat we volledig gedetermineerd zijn, want ons brein functioneert voorspelbaar en toch handelen we vaak onvoorspelbaar. Het systeem blijft maar aan de praat door de aanvoer van zuurstof, via het bloed en dat bloed kan maar rondgepompt worden als we goed eten en drinken en als we goede lucht ademen. Maar die processen gebeuren vanzelf, zonder dat we er ons bewust zijn. Tenzij we gaan mediteren natuurlijk. En wat de voeding betreft, daar kunnen we kiezen en alhoewel men die keuzes vaak nogal onbelangrijk acht, kan het inderdaad van belang zijn de keuze van het menu bewust te kiezen, fastfood of gezond, afwisselend, met groenten en zo meer. Het is van belang, denk ik te begrijpen dat we inderdaad ons brein zijn, maar dat het bizar zou zijn om er opnieuw een cartesiaans theater van te maken.

Verheugd als we zijn over het feit dat we het leven kunnen proeven, bedroefd om wat het soms aan narigheid brengt, weten we, kunnen we weten dat we soms door onze emoties op sleeptouw genomen worden. De een houdt van de bedaagde rust van het bestaan, anderen willen elke keer weer op een Montagne russe, een roetsjbaan omdat ze zonder de gevoelens, de heftige gevoelens niet meer denken te leven.  Endorfines en andere afscheidingen, hormonen en zo zijn er debet aan. Maar eens verloren in de liefde, eist de dagorde toch weer haar rechten op en komen sommigen met lege handen thuis.

Lisa Appignanesi meent dat de neurologen die zo over het brein spreken als Dick Swaab blijkt te doen, waarbij hij aanneemt dat op een dag alles helder zal worden, dat dit in feite de wezenlijke complexiteit van het brein en de nog moeilijker te vatten interacties met het lichaam onderschat. Maar ook en misschien nog belangrijker, zij meent dat dit tekort doen is aan de mens zelf.

Overigens, na lezing van het boek merken we met nog grotere verbazing op dat Lisa Appignanesi een mensbeeld voorlegt, waar nog wel iets voor te zeggen valt. Nadenkend over de vraag waarom we elkaar, mensen onder elkaar zowel gelukkig kunnen maken als ongelukkig, ziet men vanzelf de wezenlijke onbepaaldheid van ons handelen. Er zijn culturele regels, verhoudingen die we geinterioriseerd krijgen, maar die altijd nog wisselend succes opleveren in het dagelijkse leven. Het valt op dat we van de ander perfectie lijken te verwachten en dat de ideale relatie altijd weer berust op de idee dat de ander zal zijn zoals gedroomd, maar dan begint het grote werk natuurlijk.

Even opvallend is verder dat we dat wel weten, dat de ander niet altijd is zoals verwacht, nadat de eerste blindheid opgehelderd is, na de eerste ruzies dus. Dan komt de vraag om door te gaan of niet. Het blijkt maar weer dat mensen in hun dagelijkse leven eindelijk niet zo heel veel geven om redeneringen die op papier mooi klinken. Toch stelt het ons in staat te begrijpen wat we doen. Men spreekt uiteraard over de vele echtscheidingen, probeert al eens aan te tonen dat het geen gevolgen heeft voor de kinderen maar vooral, zoals Lisa Appignanesi laat verstaan is het goed dat die echtscheiding bestaat maar dat wie een keer een huwelijk opbreekt kans loopt in een volgende relatie ook niet de voldoening te (blijven) vinden die men beweert te zoeken. Ik denk, maar het kan een vergissing zijn, dat we hier met veel aspecten van ons persoonlijke handelen en de interactie met anderen te maken hebben waar we niet altijd een goed zicht op hebben. Van belang is dus, denk ik, dat we enige zelfkennis opbouwen. Maar of dat alleen kennis van de werking van het brein zou wezen?

Men slaagt er nog steeds niet de link tussen het functionerende brein en het bewustzijn helder te maken en dan nog kan men zich afvragen waartoe die kennis zou leiden. Tot betere zelfbeheersing? Of tot beheersing door een derde instantie, een superego, dat ons sturen zal, via breinmanipulatie? Moeten we dat wel willen? Wat zullen we winnen? Natuurlijk, onze gevoelens laten zich sturen, binnen de context van de samenleving, maar er zijn grenzen, want men dient elkaar te ontmoeten, met dient een zekere kijk op het leven te delen, al blijkt men daar vaak overheen te kijken in eerste instantie.

Maar het punt is natuurlijk hoe men naar de dingen kijkt. Appignanesi kijkt om te begrijpen, Swaab wil meer, hij wil als een nieuwe Faust banen in de hersenen gaat controleren en de mens voorspelbaar maken. Alleen het juiste gedrag stimuleren. Natuurlijk dient men leed te voorkomen, maar is het wel ethisch het transhumanisme, het belangrijkste avontuur van de mens zover te drijven dat we niet meer zouden voelen, dat onze driften en onze verlangens volkomen onder controle zouden zijn?

Nog eens, wat we wensen als het betere leven is niet zo helder als men zou willen. Het leven als een avontuur? Moeilijk te zeggen, want voor de een is het dat en voor de ander is het leven een zaak van goed voorspelbare patronen. En ons brein raakt van slag als we de zaken niet meer overzien. Het komt me voor dat neurobiologie in dienst staat van een mensbeeld, dat zacht gezegd van betwijfelbare kwaliteit is.

Het valt op dat deze discussie niet altijd met open vizier gevoerd wordt. Natuurlijk ben ik ook geïnteresseerd in wat het brein doet en hoe het functioneert, ben ik gefascineerd door de complexiteit van dat universum onder het schedeldak, maar tegelijk is die interesse wellicht minder gericht op het verbeteren van wat op zich goed is. Zou men inderdaad kunnen voorspellen dat deze of gene op latere leeftijd ALS zou ontwikkelen, of MS of andere hersenaandoeningen, dan kijken we graag naar de vorderingen van de neurowetenschappen. Dan is het uitermate interessant en van levensbelang er alles aan te doen zover mogelijk te gaan in het voorkomen of tegengaan. De kwestie blijft evenwel of men accepteert dat behoudens wat ons aan ziekte kan overkomen, grotere ingrepen in het brein  nodig of wenselijke zijn. Levensgroot blijft dan of we ook niet het goede, het onverwacht verheugende uitsluiten?

En hier speelt op dat het brein wel veel kan berekenen, maar dat wellustige gevoelens ons echt ook iets brengen. Dat is geen dilemma noch een paradox. Het is gewoon het leven, iets waar wetenschappers die volkomen gefocust op hun onderzoek blijkbaar geen oog meer voor hebben. Maar hier betreden we andere paden, die van het leven als kunst.

Bart Haers