Het geluk onderzoeken?

Brief

Aan het onderzoeksteam

Dat menselijk geluk wil onderzoeken

Wat we begrijpen kunnen en wat onvatbaar blijft

Brugge, 2 januari 2014

Geachte dames en heren onderzoekers,

Thomas Buddenbrook bij de ambtseed als senator in Lubeck.
Hij stelde zich in de roman de vraag of hij er goed aan deed
zich te veel met zijn ervaren voorspoed in te laten. Zou het
geen moment zijn waarop het beste al voorbij is. Zelfvoldaan
uit de hoek komen was in de jaren 1970 en 1980 doodzonde,
maar men hoeft dat niet af te wijzen en tegelijk te beseffen
dat er nog best een en ander volgen kan. Daarom gaat
de roman van Thomas Mann niet om de ondergang
van Duitsland - dat zou wel zeer profetisch geweest zijn -,
maar om de vraag hoe we in het leven staan. Soms
verliest men de greep en gaat het mis, maar zelfs
dat hoeft niet fataal te zijn. 

Jawel, het bestaat, maar telkens je denkt te vindt, loopt het weg als water of zand. Jawel, sommige mensen ontdekken plots dat ze een goede periode achter de rug hebben en noemen dat geluk. Onbestendig zou het geluk zijn, het rand der fortuin wentelt immers almaar door…

Natuurlijk kijken we gespannen en aandachtig uit naar dit onderzoek, maar misschien zit er wel wat ruis op de boodschap, want Guy Tegenbos had het erover dat we maar enkele filosofen en psychiaters betalen om iets aan het geluk te doen. De filosofen, sommige hebben zich de afgelopen jaren met veel ijver op het vraagstuk gestort, maar soms vanuit bijzondere invalshoeken, zoals Alicja Gescinska, die over het veroveren van de vrijheid schreef of Peter Bieri, die over het handwerk van de vrijheid nadacht. Peter Sloterdijk maande ons aan tot oefenen, want willen we ons leven veranderen, dan moeten we ernstig oefenen, leren, maar de kritiek op het boek was soms wel lauw, want sommigen meenden dat we meer ecologisch moeten leven, wat echt wel een verenging mag heten.

Maar wat de wetenschappers willen onderzoeken is hoe men mensen met korte dan wel meer intensieve boodschappen en berichten kan aansterken. Kan het zijn dat we voor 40 % zelf ons geluk in handen hebben? Of dat we toch ook afhankelijk zijn van de interacties met anderen of met andere breinen? Of zou dat laatste te maken hebben met wat men volgens de krant als omgevingsfactoren moet beschouwen, omstandigheden? Het blijft een merkwaardig verhaal, dat individuele benaderen van geluk, zonder nu precies de aard van het beestje, het sociale wezen dat de mens is, in rekening te brengen. Ben ik verantwoordelijk voor mijn geluk of eventueel mijn misère en ellende? De kwestie sluit nauw aan bij de andere vragen, over hoe we ons verhouden met anderen. Je hebt de filosofen die menen dat de andere “de hel” zijn, maar er zijn ook filosofen die menen dat de anderen, heerlijke meligheid, de voorwaarde zijn voor ons geluk, Feit is dat we dezer dagen met velen zijn en dat niet elk contact heilzaam is, maar of dat altijd te voorspellen valt, moet men niet proberen te bereiken.

Er zijn over wel vele vormen van geluk, dat wil zeggen, er zijn verschijningsvormen die we associëren met geluk, welbevinden, voorspoed, gaan van een kortstondige euforie tot een langdurig persisterend welbevinden. Het kan ook zijn dat een lange inspanning die succesvol afgerond wordt, leidt tot een intens gevoel van tevredenheid, maar het kan ook zijn dat het succes weinig betekenis krijgt, omdat we het te gering achten, op het moment niet aandachtig genoeg zijn. Overigens, soms vraag ik me af hoe we het woord voorspoed, dan wel voorspoedig Nieuwjaar, zijn gaan aanwenden en het zo vanzelfsprekend zijn gaan vinden, dat we niet meer weten hoe het tot stand kwam. We begrijpen het, maar het gaat om een intuïtief vatten, zoals het ervaren van voorspoed doorgaans ook een intuïtief ervaren is.

Maar goed, we hebben de afgelopen jaren geleerd dat we keihard moeten genieten, van onze tuin, van onze geliefden, van een concert in de AB of de Opera, maar wat keihard genieten betekent, als het al een betekenisvolle uitdrukking is, blijft me duister. Aan de andere kant, voorspoed blijkt in ons welbevinden ook van belang, maar ook hier helpt het allicht dat we het onderkennen, die verworven voorspoed, want, zoals de ouden wisten en het Bijbelboek Job aangeeft, het kan plots verzwinden.

Het meest intrigerende aan het heel debat over geluk blijft de vraag of we het kunnen leren, of we met andere woorden kunnen leren te leven. Levensbeschouwingen die mensen een zekere focus aanreiken, al is het een leven in het hiernamaals, lijken beter geschikt om mensen een aantal randvoorwaarden bij te brengen. Tegelijk zien we dat mensen die soms moeilijk te overwinnen problemen op hun weg ontmoet hebben toch vrede hebben met wat hen overkomt, wetende dat er in die crisis of het verlies aansporingen verwerkt zitten om het leven te omhelzen.

Wat is het dan toch, denk ik dan, dat we zo hongerig naar geluk streven, terwijl we het nauwelijks kunnen bevatten, de momenten dat we ons vervuld weten van allerlei weldadige ervaringen en gevoelens. Zou het nuttig zijn mensen te vertellen dat ze veertig procent van hun geluk zelf maar moeten realiseren. Zou dat niet leiden tot nieuwe vormen van borderline gedrag? Dirk de Wachter zal er wellicht meer aan kunnen bijdragen dan deze briefschrijver.

Overigens, als je soms mensen ziet, jonge en oude die een reden hebben, een objectieve reden om ongelukkig te zijn, maar toch rustig en met welbevinden in het leven blijken te staan, dan begrijp ik alvast dat in die houding, inderdaad, het is het ik dat zich bewust tot de dingen verhoudt, ook weer invloeden van buitenaf verweven zitten. Je kan niet zonder de anderen, hoorde ik vroeger wel eens iemand zingen, maar onze relaties tot anderen blijken vandaag vooral er een van competitie, machtsverhoudingen of nog iets anders, al dan niet respecteren van de andere, hoe die ook is, ook als het hem of haar minder gaat.

Maar net daar valt veel te leren, denk ik, want als kind worden soms getraind om beleefd te zijn, zonder dat we onmiddellijk inzien wat die beleefdheid nu eindelijk voor nut heeft. Je hebt soms zeer vriendelijke mensen, die in een andere context redelijk verbeten lui blijken. Maar je hebt mensen die gewoon gemoedelijk anderen tegemoet treden, zonder zich op iets te laten voorstaan. Beleefdheid is meer dan een zaak van onderdanigheid en kan niet enkel voortkomen uit overwegingen van nut en doel.

Het zal wel een ouderwetse preek lijken, maar ik denk toch dat we hier, verwijzend naar discussies over liberalisme, determinisme en maximalisatie van het profijt, moeten nadenken of we op die manier de zaken adequaat vatten en er derhalve iets mee aankunnen. Maar tegelijk kan men moeilijk aannemelijk maken dat de overheid het geluk van mensen mee kan maken, want het kan wel verwacht worden de overheid dat enkele basisvoorwaarden, zoals behoorlijk onderwijs of goede infrastructuur, een zekere mate van veiligheid, maar ook, voldoende vrijheid voor rare vogels om hun keuzes te maken. De overheid, de politici die menen dat zij mensen gelukkig kunnen maken, door anderen meer af te nemen dan nodig voor het publieke welzijn, zullen er bekaaid afkomen.

Levensbeschouwingen, maar ook verhalenvertellers, tragediedichters, zij leggen zaadjes maar voor sommige menen werden het harnassen die hun eigen zwakke ruggengraat moeten vervangen. Nu, de bestrijders van religieuze overtuigingen ontsnappen naar mijn ervaring evenmin aan dat gebrek aan eigendunk en zelfbewustzijn, dat de ruimte schept om het met anderen toch goed te vinden. Het Marxisme-Leninisme en andere linkse bewegingen heb ik nooit als goede basis ervaren en toch waren er mensen, zoals Louis van Geyt die de indruk gaven, na zijn tijd als voorzitter van de Belgische Communistische partij een gelouterd maar ook een vrij mens te zijn. Anderen daarentegen verzanden in een steeds heftiger uitdragen van hun eigen boodschap. Wat een levensbeschouwing kan bewerken? Dat mensen in hun jonge leven maar ook nadien er een aantal bruikbare mentale wegenkaarten in vinden, die hen toelaten zich veilig te weten op hun levensweg, zonder dat ze bang zijn al eens te dwalen of zelfs te verdwalen. Want dat is wat ik van gestaalde godgelovigen en sommige vrijzinnigen altijd weer overhoudt: zij menen zozeer de werkelijkheid te begrijpen en te kennen dat ze niet hoeven te vrezen te verdwalen. Hun zekerheid siert hen niet altijd, denk ik dan.

Daarom, hoewel ik uit overwegingen van antropologische aard niet zo snel geneigd ben mij te richten tot exotische visies als Taoïsme of Zen-boedisme, net in die benaderingen wel degelijk meen iets terug te vinden van het paradoxale dat in de religies van het boek, inclusief het vrijzinnig humanisme net wordt weg gevlakt. Ook het dilemma wil men wegredeneren, zoals in het debat over euthanasie voor jongeren en anderen die niet (meer) mondig zijn, want artsen willen kunnen handelen zonder door de rechter ter verantwoording te worden geroepen. Men zegt mij dat dit hun handelingsvrijheid zou beperken, maar ik denk dat vooral de kans bestaat dat andere omgevingsfactoren en dan denken we aan de invloed van verzekeringsmaatschappijen het gaan halen op de individuele bekwaamheden van artsen om met hun patiënten en de nabestaanden tot goed overleg te komen. Vandaag lijkt men zich ongelukkig te voelen omdat men niet alles in eigen hand heeft, ook niet het levenseinde. Bert Keizer vertelde in Boeken dat het druk is aan de uitgang, want sommige artsen willen nog een laatste onderzoek of therapie toepassen, terwijl anderemedici menen dat verder medisch handelen weinig uitkomsten biedt.

Wat we dit jaar nog zullen horen over dat onderzoek aan de Universiteit Leuven, zal wel tijdig blijken, want de kranten zullen spectaculaire boodschappen graag overbrengen en teleurstelling laten blijken als het onderzoek niet veel leert. Johannes Witteveen, Alicja Herz-Sommer, Boris Cyrulnik, François Cheng, oude mensen die niet voorbij lijken te gaan, gaven me afgelopen jaren wel inspiratie, maar er waren er ook andere, jongere ook, die gewoon door hun aanwezigheid en interesse mij alvast een omgeving boden waar ik me wel in kon bevinden. Dat ligt voor iedereen anders, maar net die vaststelling zal wel geen verrassing brengen.

Tussen resigneren, wat volgens sommigen doodzonde is, accepteren van de gegeven omstandigheden en een onverwijld, doorgedreven streven naar het best mogelijke leven, zoals Tomas Sedlacek betoogt, kan niet zonder een begrijpen van het morele sentiment. Het economische is ongemeen belangwekkend, maar er is meer onder de zon. Zoals de aankleding van het leven, wat zoveel betekent als het devies van Goethe naleven dat het goed is dat we aandachtig zijn voor onszelf, de anderen en onze omgeving. Of zoals Voltaire het aan het slot van Candide vaststelde: Il faut cultiver son jardin. En dan is het enerzijds de natuur haar gang laten gaan en tegelijk ook, het langzame werk van enten en snoeien, leiden en loslaten ter hand nemen. Zoals bij de opvoeding, zeggen sommigen, maar wie planten wil leiden moet ze goed opbinden, maar tegelijk ruimte geven… zou het anders zijn met kinderen en jongeren? Uiteraard, maar het gaat, denk ik, om dezelfde ingesteldheid, waarbij men niet alles vooraf invult en toch een idee heeft over wat men zou willen bereiken. Kortom, het handwerk van de Vrijheid van Bieri blijft ter zake een goede handleiding, maar ook anderen, zoals Sloterdijk, Fromm, Arendt en al die anderen, die afgelopen jaren onze aandacht kregen. En dan wordt duidelijk hoeveel er nog niet aan bod kwam.

Valete

Bart Haers