Wat ons bindt en ruimte geeft

Kleinbeeld

Het leven in kleine kring

Aan Julia

Jacob Smits, Interieur (Afbeeldingen internet)

Ik zat te kijken naar de wegeniswerken in het dorp, zondag laatst en herinnerde me hoe ik ooit had staan kijken, kleine jongen naar de grote machines die bij de heraanleg van de Nijverheidstraat gebruikt werden. Werken in de openbare ruimte, ze zijn hinderlijk, maar soms nodig, soms onvermijdelijk, om riolering aan te leggen of gewoon de veiligheid te bevorderen. Maar is het hele project altijd weer best bewonderenswaardig.

We denken wel eens te weten wat nodig of noodzakelijk is, maar tegelijk blijken we niet bij machte, als puntje bij paaltje komt te beseffen wat er allemaal niet nodig is. Ook in de stad waar ik woon, Brugge of in Gent en talloze andere plaatsen merk je telkens weer hoe lastig het is de collectieve mogelijkheden te waarderen, want als ze nadeel lijken te brengen, komt men in het geweer, want het mag niet en het zal niet.

Magen en vrienden

Er zijn kringen, waarin men leeft en men kan meewarig doen over die kleine kring, die van de familie, magen en vrienden, maar onmiskenbaar kan men daar nog op vertrouwen, het grotere geheel valt lastiger te overzien. En dan ontstaan er problemen, want men moet ook wel weten dat men dat die grotere wereld te maken heeft, soms in goede zin, soms ook wel eens in andere zin, soms ver van huis. Want de media laten ons toe te weten wat er in Kazachstan gaande is of in Afghanistan en wat we dan vernemen is soms wel wreed of onmenselijk, maar het blijft moeilijk te weten wat er echt gaande is. Zo herinner ik me nog beelden van een stad, waar alle gebouwen plat gegooid waren en waar slechts schaduwen rondwaarden. Het was een concept van de hel, maar wie en wat, waarom en waartoe werd niet echt duidelijk. Er werd ook een school nr xxx gegijzeld, op een eerste schooldag en we werden erover bericht en vervolgens gingen speciale troepen het gebouw in en bevrijden een aantal kinderen, ouders en leerkrachten, maar vele werden in het vuurgevecht mee neer gemaaid. Duidelijk is het nooit geworden, maar het heeft wel bijgedragen aan een reputatie, zonder dat alles goed en op een billijke manier onder de aandacht gebracht werd.

Deze gebeurtenissen maken in het oude Europa wel eens de mensen aan het schrikken, maar evenzeer de schietpartijen in een school, Columbine of andere plaatsen. Het geweld dat men moeilijk kan vergoelijken, blind en op het oog zonder doel. Dit heeft politieke betekenis want elke politicus in de VS die het wapenbezit wil inperken, loopt op een stug neen, van de burgers. En het is een feit, in de staten in het Noorden, met dunne bevolking en waar nog beren en ander wild rondloopt kan het noodzakelijk zijn een geweer te hebben, maar in een miljoenenstad als Chicago is dat toch wel vreemd. In kleine kring, daar heeft men geen wapens nodig, maar mensen voelen zich in grote massasteden als in een jungle, al of niet ten onrechte. Gevoelens, affecten hebben hun betekenis.

De ratio

Het komt mij soms vreemd voor dat men de ratio stelt tegenover de emoties, zeker de vermeende negatieve emoties als vervreemding, onveiligheid, angst. Juist in de jungle moet men over zintuigen beschikken om zich te wapenen tegen slangen en beren, leeuwen en insecten, giftige planten ook of vijandige soortgenoten. Maar voor velen werd de stad niet de plaats waar men vrij is, waar men zichzelf kan ontplooien, maar zich gesteld weet voor een lastige opdracht, niet door de haaien of de hyena’s te worden gedood of in het laatste geval opgepeuzeld. Maar ja, dan ruimen ze gevaarlijk afval op.

Sorry voor het cynisme, maar we gaan er werkelijk niet veel aan veranderen als we niet goed kijken wat er gaande is en elkeen geven wat men zo graag wil, rust, veiligheid en vrijheid. Het vermogen te begrijpen, linken we terecht aan de rede, maar er zijn vormen van kennis, die we niet dan naderhand kunnen argumenteren. Het behoren tot een gemeenschap is zo een vorm van kennen, dat niet per se als een redelijke activiteit kan onderkend worden, maar als iets dat in onze zintuigen en ons aanvoelen verwerkt wordt. Daarom zal men wel scherpe argumenten hebben over hoe erg het is zich op te sluiten in de kleine kring, maar zal men niet slagen in het opzet die kleine kring ook af te breken. Er zijn regimes geweest die de idee van het gezin op grond van anti-burgerlijke argumenten afwezen en er zijn communes geweest die het gezinsverband wilden doorbreken, maar, zoals de cineaste Dorothé van den Berg – die de film Meisje maakte – ooit zegde, haar ervaring tussen die volwassenen die zich aan de vrije liefde en ongebondenheid laafden maakte haar net gevoelig voor de kleine kring – dat is toch mijn interpretatie van die film. Zij stelde achteraf vast dat het niet echt voor iedereen werkte en dat het moeilijk in stand gehouden kon worden. De kleine kring, die berust op natuurlijke verwantschap en keuzeverwantschappen, het blijft een moeilijk verhaal, net omdat er zoveel in schuilt, dat men niet rationeel beargumenteren kan, maar desalniettemin toch levensbelangrijk blijkt, als het verloren gaat.

Een plaats onder de hemel

Ik denk wel eens dat het de moeite waard is na te denken over het belang van de plaats waar we leven. Ook dat lijkt men vandaag niet meer zomaar aan te nemen. Want de filosoof moet alles in vraag kunnen stellen. Nu, op zich kan ik daar niets tegenin brengen en het hoeft ook niet. Alleen, als men de liederenschat bekijkt, hier en elders, toen en nu, ooit en heden, dan blijkt dat het er wel degelijk toe doet, de plaats waar men leeft, ook al is men op zoek moeten gaan naar een nieuwe haardplaats. Waarom zingen zelfs zeer kosmopolitische Antwerpenaren zo graag over lichtjes van de Schelde of over de Onze-Lieve-Vrouw…  

Een haardplaats en een plaats voor de voorouderverering vormen voor velen de kern van hun bestaan, de wortels ook. Sommigen pleiten daarom voor crematie, dan hoeft men niet meer naar het kerkhof om de overledenen uit de eigen kring te gedenken. Maar wat als die plaats er niet meer is. Zich laten verstrooien boven zee, het klinkt zo mooi, maar wat als men gaat zoeken naar een unieke plaats om te gedenken. Rationeel zal het wel niet zijn, maar aan sommige mensen denk je nu eenmaal. En ja, het is goed gebruik om in het najaar naar het graf van de ouders, grootouders te gaan.

Het toeval wil dat er deze nacht een ongeval is gebeurd waarbij er kinderen en hun begeleiders zijn gestorven. Toen in Dendermonde een kinderkribbe te maken had met een indringer die een paar baby’s en een verzorgster doodde, toen kon ik het leed niet voorbij, want het was een misdaad. Hier gaat het om een ongeval, geen criminele daad. Men wil ons doen medelijden, maar wat kunnen we ermee. Zij hebben een leed dat ze zullen moeten verwerken en daar heb ik alle begrip voor. Maar de mediatisering van dat alles stuit me tegen de borst. Akkoord, vroeger zou ik er ook over gepiekerd hebben als men er niet voldoende aandacht voor een ongeval was geweest, maar in wezen is het iets dat ons wel kan raken maar we verder geen voeling mee hebben dan mededogen om het onverwachte en uiteraard onverdiende lot. Maar als je in eigen kring het verlies hebt meegemaakt, dan weet je dat medelijden en medeleven in wezen een wat vage formule is. Het gebeuren is voor de betrokkenen al erg genoeg. Dat politici en media zich met de zaak inlaten, zou toch eens opnieuw bekeken moeten worden. Tobback maakte zich volgens de radio boos om de journalisten die bij de school in Heverlee, vond hen onbegrijpelijk begerig, maar dat weten we al langer. De overheid heeft in deze een rol, bescheiden, de middelen aan te reiken om het leed te verzachten, maar een collectieve rouw komt mij een beetje bizar over.

Net omdat we in meerdere opzichten plaatsgebonden zijn, want zelfs als we weg trekken van huis en haard of enkele maanden op expeditie doorheen de Amazone of Indonesië trekken, blijven we ergens, zijn we niet in staat tot ubiquitas.  We kunnen begrijpen dat er in Ohio mensen zijn die een leven leiden dat hen weinig aantrekkelijk voorkomt, of precies wel goed bevalt, ver van de steden in het Noord-Oosten, New York, Boston, Chicago. De een wil in die tierende mengelmoes zich goed voelen, een ander voelt zich goed in een klooster of in een gewoon hutje ergens op de heide. Maar toch zijn er wijze mensen die beweren dat we ons niet goed mogen of hoeven te voelen in de situatie, het  huis en de stad of het  dorp waar we zijn. We moeten doen als de Javaanse steenhouwer, die altijd iets anders wilde zijn.

Van mensen die om den brode lange tijd van huis waren, hoor je zowel de gedachte dat ze blij zijn terug thuis te zijn en anderen die de weg niet meer willen vinden omdat er van alles ligt te wachten, maar goed, dat is alles wat er te zeggen is over een plek om zich thuis te voelen, mensen met wie men zich veilig weten kan, op wie men aan kan. En dat is wat men in een discussie niet anders dan als gegeven beschouwen kan. Want is het niet die veiligheid, stabiliteit, zekerheid die vrij kan maken? Het is een mooi vermogen met iedereen om te gaan, maar als mensen zich van bepaalde anderen willen distantiëren, dan kan dat toch goed te verantwoorden zijn.

Kleine kring versus het maatschappelijke

Ik denk daarom dat het weinig zin heeft mensen te vertellen dat ze niet om die kleine kring hoeven te geven en in zekere zin ver weg te blijven van de actualiteit. Dat wil zeggen, dat men het dagelijks leven niet door alle onheil ver en dichtbij hoeft te bekommeren. Jawel, men kan solidair zijn met de kindsoldaten van Kony en diens leger van de heer. Maar wat kan men doen. Bewondering dus voor Els de Temmerman en anderen die in deze geholpen hebben om kinderen uit dat moorddadige bestel te halen, want dit is onvoorstelbaar. Maar we blijven wel vaststellen dat we hier met zaken te maken hebben die de collectiviteit aanbelangen. Dat verschil maakt men niet voldoende, valt te vrezen en sociale media maken dat nog sterker. Ik denk dat het van belang is te begrijpen dat iemand die in de eigen kring mensen heeft die niet dezelfde opinie delen, levensbeschouwelijk of anderszins, toch wel tot die kring kunnen blijven behoren, wegens beproefde loyauteit. Wie iemand goed kent die moslim is, zal allicht minder hechten aan vooroordelen, maar omgekeerd, de sociale media kunnen begrijpelijke negatieve gevoelens versterken.

Het verschil tussen de kleine kring van magen en vrienden en wat maatschappelijk van belang is moet men bewaren, onder meer om het persoonlijke en private voor inkijk te beschermen. In zaken van vreugde en verdriet zijn dat aangelegenheden die alleen de betrokkenen aangaan. Het is wel zo dat als een grote ramp, zoals de watersnood van 1953 toen 1800 mensen of meer het leven lieten echt wel iedereen moest aangaan, in Oostende en in Zeeland, toch zo dicht bij. Maar de ramp is in België geen lieu de mémoire, ligt niet in het geheugen opgeslagen. Hoe we ons over tien jaar Fukushima zullen herinneren? De kans het te vergeten zullen we allicht niet krijgen. Heirkracht, de natuur  en het onvoorstelbare bevallen ons niet, maar als het onvoorstelbare toch gebeurt, ook als men geen schuldige kan vinden, zal men niet rusten voor de verantwoordelijkheid vast ligt. Maar, gaat het om verkeersdoden, dan speelt men de kaart van de repressie, eraan voorbij gaande dat sommige mensen inderdaad wegpiraten blijken, maar dat er vele anderen zijn die precies bereid zijn de nodige voorzichtigheid aan de dag te leggen. Maar goed, we leven in een andere tijd en wie gaat er niet op skiklassen. Het is mooi dat het kan, maar het feit dat we vandaag geen toeval meer aanvaarden, is iets wat ons parten speelt.

Want dat wat men van maatschappelijk belang acht, verdwijnt dan in hetgeen voor personen van belang is. Een familielid verliezen, een ouder of kind verliezen, het kruipt in de kleren, maar hoezeer, dat hangt van vele factoren af, die we niet in rationele termen kunnen vertalen, zodat het wel nooit voorspelbaar zal zijn hoe mensen zullen reageren. Als je het mocht meemaken dat een kind van 5 jaar plots leukemie bleek te hebben en dat moeder is je tante, dan ben je betrokken. Ook andere mensen die ziek zijn, dat werkt op je, zoals ook een gehandicapte niet zomaar iemand is, ook al is het mijn eigen broer.

Het is daarom dat we ons niet bij machte weten om zomaar te zeggen, we rouwen mee, omdat ik weet dat dit leed privaat is en dat je niet zomaar moet gaan zeggen dat je deel hebt in het leed. Aan bekenden, uiteraard, maar het blijft moeilijk. Dat brengt mee dat men inderdaad niet anders kan mensen die met onverwacht leed te maken hebben moet bijstaan, of net met rust moet laten. Want als de overheid doet wat men van die overheid mag verwachten, via de school, via psychologische diensten, via artsen dan kan men het verdere verwerken aan hen overlaten. Voor ministers Smet en Van Deurzen geldt dat zij de nodige steun laten verstrekken, want rouw is een normaal menselijk gebeuren.

Het leven vorm geven

De reden waarom ik deze aangelegenheid aangrijp om het onderscheid tussen het persoonlijke, de kleine kring en het publieke, het maatschappelijke scherp te stellen heeft niet enkel te maken met het diepe leed dat mensen kan overkomen, want zoals men weet, dat kan in de meest onvoorstelbare vormen over u en mij komen. Dat zaak is immers dat we niet alles kunnen voorkomen. Maar daar hebben we geen vrede mee.

Aan de andere kant heeft niemand genoegen met de vrijheden alleen, men moet die vorm geven, zoals men de vreugden moet onderkennen. Want kan men niet leven, houden van zonder ook van tijd tot tijd met de keerzijde te maken te hebben, dan is het ook zo, denk ik, dat men niet zonder de vreugden van het leven kan. Aan de ene kant is er de nabijheid van anderen, aan de andere kant ben je zelf ook anderen nabij, tot stut en steun. Het vermogen met die complexe relaties om te gaan, ja zelfs de ervaring bedrogen te zijn of zich vernederd te voeren horen ertoe. Waarom komen we altijd ook bij het negatieve uit, zozeer dat we menen dat er over de dingen niets nuttigs te vertellen valt.  “Alle gelukkige gezinnen lijken op elkaar, elk ongelukkig gezin is ongelukkig op zijn eigen wijze.” Deze beginzin uit Anna Karenina – maar ik ben nooit zeker van die vertaling – geeft wel weer waar we mee te maken hebben, namelijk dat geluk zo banaal lijkt. Maar net die banaliteit van een goed leven in de kleine kring maakt het mogelijk dat we tot interessante dingen in staat zijn. Tolstoj zelf was nu wel iemand die de kleine kring belangrijk vond, maar tegelijk wel zeer eigengereid zijn leven naar eigen inzicht inrichtte, wat wellicht voor vrouw en kinderen niet zo aangenaam moet zijn geweest. De keuze voor een ascetische leven kan men misschien waarderen, maar kan men dat als pater familias opleggen aan de echtgenote en kinderen?

Maar goed, we houden van aansprekende figuren en vergeten wel eens wat zij hebben aangericht. Evengoed denken we, met een verfrissende kijk op de wereld van toen, bijvoorbeeld de jaren 1980 of anders de jaren 1950 te kunnen omschrijven met een woord of gedachte. De eerste periode beleefde ik zelf en als men spreekt van de loden jaren, dan stel ik mij toch vragen over het aanmatigende karakter van zo een uitspraak. In het tweede geval, de jaren 1950, dat was de tijd dat mijn ouders jong waren en hun leven uitbouwden, net als vele anderen uit de kring waarin ik leef. Zij geven in elk geval niet de indruk dat het algemene, maatschappelijke gebeuren hen zozeer beroerde, maar anderzijds, zij werkten, mijn vader maar ook mijn moeder in de zaak van haar vader. En daarnaast waren er feesten, ging, voor zijn trouwen, mijn vader wel eens op reisjes met vrienden, bezocht mijn moeder Duitsland. Hij was als tandarts ook assistent geweest aan de Rijksuniversiteit Gent, was bezig met de wetenschappelijke vorderingen te volgen en was op verschillende terreinen actief. Ik denk als ik de foto’s uit de tijd zie dat die mensen en velen toen een vrij goed leven hadden, maar ja, het zal wel de kleine burgerij geweest zijn. Daar mogen we geen waardering voor hebben.

De jaren na de oorlog waren inderdaad gekenmerkt door de wederopbouw, door de ontwikkeling van de sociale zekerheid en door het ontwikkeling van nieuwe technologie. Het pekelen van het vlees moest de plaats ruimen voor het koelen en bewaren in ijskasten en diepvriezers, hoewel dat pas later van belang werd. En het reinigen van kleding gebeurde niet meer in het waskot, maar de intensieve arbeid werd gedaan door een machine. Er ontstond met andere woorden meer vrije tijd, maar of men er vrijer om werd?

Hoe benauwend! Zo werd ons geleerd toen we in de jaren 1980 op school met de grote teksten en kleine romans in contact kwamen, van “mijn kleine oorlog” van Louis-Paul Boon tot “Elise ou la vraie vie” van Claire Etcherelli. Hoeveel romans vertelden niet in navolging van Gerard van het Reve – die De Avonden in 1947 schreef – over hoe saai de jaren vijftig wel niet waren. Hoe vaak horen we niet culturele zwaargewichten vertellen over hun strijd tegen de verstarde verhoudingen in de jaren zestig, terwijl na de Expo ’58 wetenschappen en technologie met reuzenpassen vooruit en omhoog gingen, tot de maan en ook diep, tot in de Marianentrog, reeds in 1961… kortom, het beeld dat we vormen, mag wel wat genuanceerder uitpakken. En vooral, voor ons van belang is dat wat men als een algemene sfeer wil voorstellen, in de kleine kring niet zo heel veel om het lijf heeft. En ja, als jonge man voelde ik mij ook wel eens bekneld, maar tegelijk waren er de kansen die we kregen, van zeilkampen in Nieuwpoort tot bezoeken aan musea en de boeken die ons werden aangereikt. We konden ook wel eens uitbreken en de grenzen aftasten, maar als er iets was, tja, dan was er de kleine kring waar we werden opgevangen.

Onderscheid moet er zijn

Men zal deze overwegingen allicht als volkomen overbodig afdoen, want we hebben het over evidenties. Ik geloof niet dat dit het geval is, want dan zouden we minder onzorgvuldig met de mensen in de kleine kring omgaan. We hebben onze driften natuurlijk maar zijn ook in staat die te beheren en te beheersen. We weten ook dat in de buitenwereld, althans in Europa het geweld in hoge mate is teruggedrongen en ook dat als er dingen mis gaan politie en justitie er zijn om de orde te handhaven en recht te laten geschieden.

Voor wie de buitenwereld de rug wil toekeren, bouwt men nu ook bij ons aparte woonwijken met hekken en slagbomen, maar dat soort extreme oplossingen, moet men toch eens opnieuw bekijken, dat wil zeggen, ik ben niet zeker dat de overheid die vrijheid moet toestaan. We leven namelijk wel bij voorkeur in een kleine kring, of het nu rond de golf in Sint-Martens-Latem is of in een stadswijk zoals Kuregem. Maar we leven altijd ook in een bredere kring, waar we ons professionele leven en ook ons recreatie beleven. Zo kan men de grenzen oprekken tussen privaat en publiek, maar de grens moet er altijd wel zijn, denk ik, omdat we anders naaktheid opgedrongen krijgen, die het ons niet toestaat bij onszelf en bij de onzen te rade te gaan of het goede leven te leiden.

Men heeft wel wetten die de privacy beveiligen, maar men lijkt vergeten wat Socrates de Atheners heeft voorgehouden, namelijk voor zichzelf te zorgen om zo ook de anderen nabij te kunnen zijn. Vandaar dat ik vind dat het niet nodig is van algemene rouw te spreken na een zwaar ongeval. Natuurlijk raakt ook mij dat, maar ik ben er niet van overtuigd dat men zoveel gedruis moet maken. De ouders die een kind, de partners die echtgenoot of echtgenote verliezen, de collegae die plots iemand missen, maar net omdat dit binnen de kring van families en vrienden voorvalt moeten we ons niet te zeer opdringen. Dat de regering er mee bezig is, ligt voor de hand, maar dat men de politiek enigszins stil legt, vormt denk ik een inbreuk op het particuliere. Anders was het toen in Luik op de kerstmarkt een dolle schutter aan de slag ging, dat was de openbare orde die bewust verstoord werd. Maar aan de goede bedoelingen van de journalisten durf ik niet te twijfelen en blijkbaar zijn de woorden van de Leuvense burgemeester toch doorgedrongen want het lijkt mij dat men nu niet meer direct betrokkenen aanspreekt.

De kleine kring, die men zo vaak veronachtzaamd heeft, komt me voor een ideale buffer te zijn om al de ballast die we over ons heen krijgen, van zich af te zetten. Ouders en opvoeders hebben hier een belangrijke rol te vervullen, maar elkeen moet de ander ook in enige mate ontzien, wil men het leven aangenaam maken, jawel, ook voor zichzelf, maar zeker ook voor die anderen. Zelfzorg en het belang van de kleine kring, in een massasamenleving lijkt me dat geen overbodige luxe.

Bart Haers  

15 maart 2012