Ballingschap van een schrijver

Recensie

Wagner en Duitsland

Verhaal van een afscheid

Britta Böhler. De Beslissing. Roman. Uitgeverij Cossee 2013. 173 pp. Prijs: 18,90 €

Mevrouw Britta Böhler was tot 2011 lid van de Nederlandse Senaat, de Eerste Kamer der Staten-Generaal maar van Duitse afkomst (Freiburg 1960). Zij is echter, zo heb ik de indruk geen bannelinge, maar vrijwillig van Duits staatsburger Nederlands staatsburger en parlementslid geworden. Hoewel dit gegeven niet in het boek doorklinkt, stelt zij zich wel de vraag waarom de Duitse auteur Thomas Mann er na 1933 zo lang over deed publiek afstand van het Duitsland van de Nazi’s te nemen. De brief in de Zurcher Zeitung was de enige noodzakelijke mogelijkheid om dat te doen, nadat zijn dochter, Erika, conférencière in ballingschap, zijn zoon Claus, zwervend door Europa en zijn broer Heinrich daar vergeefs op aangedrongen hadden. Maar eens de brief geschreven, moet de Tovenaar het allemaal nog eens verwerken.

Drie dagen in het leven van een meticuleus ordelijk man, die voor alles een plaats heeft, althans op zijn tafel, in de openbaarheid. Zijn bureaulade is lang niet zo ordelijk, net zoals zijn gevoelsleven een buiten- en een binnenkant heeft. In zijn dagboek verwerkt hij zijn niet te realiseren aanrakingen. Zijn zoon en broer hebben minder moeite zich uit te leven. Het publiceren van zijn dagboeken of het schrijven met het oog op publicatie, komt ook aan bod in deze novelle, omdat Britta Böhler er zich in heeft verdiept. De angst dat zijn oudere dagboeken die in München waren achtergebleven beneemt hem zijn slaap, maar ook het verlies van het huis in de stad, die Hitler al eerder van hem had gestolen – en van de anderen – om vervolgens ook Duitsland in de wacht te slepen als een prooi. Voor Thomas Mann was het verlies van die oude wereld, zijn huis ook aan de Duitse Haf, zijn leefwereld lange tijd onoverkomelijk. Hij kon niet met zijn Ausbürgerung – om die term uit de DDR-tijd anachronistisch te hanteren – om. Hij vervloekte zijn lezingentour door Europa en vakantie in Aroso, want plots kon hij niet meer terug.

Het boek dat hij schreef tijdens WO I, Betrachtungen eines Unpolitischen, noemt hij zijn meest overbodige boek. Daarin gaat hij de strijd aan met zijn broer en allen die het tegen de Deutsche Kultur opnemen en verzet hij zich tegen de geest der decadentie. Het is later door zijn dochter opnieuw verzorgd en uitgegeven, ook in het Frans, de versie die ik heb. Het boek mag dan overbodig zijn, het is misschien het meest verhelderende verslag van wat er in het Duitse Burgertum aan de hand is geweest. Dat Mann, doktor in Frankfurt am Main en in Harvard, de Tovenaar, zich op zijn Duits zijn beriep om zich tegen de Nazibende te verzetten, na de machtsgreep van 1933, mag ons niet ontgaan.

De verering voor Wagner, maar ook de groeiende afkeer van het denken van de meester maakt zich geleidelijk van hem meester, zo beschrijft de auteur dit proces hier als een licht dat hem pas na het schrijven van de brief komt dagen, leidt tot de gedachte dat hij een Vertegenwoordiger zal zijn van Duitsland en Duitsland met zich zal meedragen. De tekst  van/voor Erika Mann speelt hierbij een rol..

Ethiek en Esthetiek zijn volgens Wittgenstein één… maar waar leidt dat toe? Laten we zeggen dat men voor het gemak van het denken het schone en het goede van elkaar heeft onderscheiden. Voor Mann, en voor Böhler lijkt het besef van Wittgenstein niet geheel hetzelfde te betekenen, maar zelf heb ik de betekenis ervan nog niet geheel doordacht, of liever, telkens als de gedachte mijn pad kruist, blijf ik haken. In dit boek krijgen we bovendien de verwijzing naar Thomas Mann’s heimelijke homo-erotische neigingen expliciet aangedragen, spreekt hij over Der Tod in Venedig en tegelijk zorgt hij ervoor dat niemand die schuldige gedachten in het vizier krijgt en uiteraard niet de nazibende.

Maar Claus, zijn zoon zal zich aan al dat voorbehoud niet storen en zich volop in het leven gooien van drugs en homovriendjes. Thomas Mann doet aan zelfzorg, om het met Michel Foucault te zeggen en probeert een ordelijk en keurig leven te leiden, met alle hypocrisie – achteraf bezien – van dien. En toch denk ik dat zijn houding, waarbij hij zijn ethische boekhouding, zijn bijhouden van gedachten en visies die het daglicht niet hoeven te zien hem net toelaten andere facetten van zijn kunst voorrang te geven, meticuleus, dat  moet gezegd. Maar dat geeft hem een kleinburgerlijk aanschijn.

Het schrijven van Jozef und Seine Brüder waaraan Mann vele jaren heeft gewrocht en de problemen met brief, met zijn lezing over Wagner brengen de eerste inspiratie   om nog eens over de toondichter te schrijven, niet Gustav, maar de andere, die hij in Doctor Faustus gestalte zal geven een aanzet in de worsteling met Hitler en met Wagner. Zelf ben ik geen specialist in het leven en werk van Thomas Mann, maar wel heb ik een en ander van gelezen, van De Buddenbrooks tot Dokter Faustus en Felix Krull. De Uitverkorene, een herschrijven van oud middeleeuws verhaal vind ik nog steeds een zwaar onderschat boek, omdat het over wezenlijke zaken als schuld en fouten in onwetendheid gaat. Dat alles brengt met zich dat in mijn zoektocht naar het begrijpen van het Interbellum Thomas Mann een belangrijke leidsman is geworden, hoewel hij natuurlijk stilaan ook vervaagd is, want anderen, zoals Tony Judt of Timur Vermes krijgen ook hun plaats in mijn monologue intérieur in..

Wagner was zijn leermeester, zijn rite de passage, of liever, Lohengrin bracht hem op zijn 18^e een extase die hem niet los leek te kunnen laten en die hij bleef koesteren. Maar de gebeurtenissen, zijn ballingschap in Zurich dragen ertoe bij dat we ons moeten afvragen of de ontgoocheling over de esthetische kracht die ethisch nergens toe leidde – het bezoek van Hitler aan Beireuth, was voor hem een moment om de zaak anders te gaan bekijken. Hij wilde een ander Duitsland dan wat het intussen, sinds 1933 was geworden. Vergeten we hierbij niet dat zijn echtgenote, Katja of Katia Pringsheim-Mann joods was en derhalve ook wel direct bedreigd, maar ook Thomas Mann zelf in een lastig parket bracht. Dat hij ondanks al die overwegingen woest was dat hij een en ander nog eens publiek diende uit te spreken, mag ons niet verbazen, want hij vond het tijdverlies. Doch, hij kocht intussen ook tijd, omdat hij zo niet moest afzien van zijn verlangen naar het Duitsland van zijn jeugd en jonge jaren terwijl hij ook dacht zonder zijn Duitse publiek niet te kunnen schrijven. Wat de werkelijke beweegredenen waren om te zwijgen en waar hij zichzelf een rad voor ogen draaide, blijft in deze roman lang in het vage en verhoogt de spankracht.

Men kan bezwaarlijk tegen dit boek aanvoeren dat de auteur teveel op de dagboeken van Thomas Mann heeft gesteund, want het was haar bron en ook de opzet te proberen weer te geven hoe zwaar een beslissing te nemen kan vallen voor iemand als het een keuze is met vele negatieve aspecten. Kan het ons schelen? Voor wie vindt dat het verhaal van een leven, van een beroemd schrijver of een gewoon man van geen belang is, natuurlijk niet, maar Thomas Mann zag zichzelf, zeker na de beslissing, als de vertegenwoordiger van een Duitsland dat met het verscheiden van de Republiek van Weimar ten onder was gegaan. Hij kende de verantwoordelijken, nam het Richard Strauss en andere getrouwe kunstbroeders kwalijk dat zij wel voor de nieuwe regering en de Führerstaat hadden gekozen.

Het boek lezen brengt dus nog eens een paar aannames onder de aandacht, die men vandaag, in het licht van de Europese Unie wel eens vergeet. De verwerking door de verschillende leden van de familie Mann, vormt dan ook een goede aanleiding de betekenis van de grote geschiedenis voor individuen te overwegen, zoals het gewicht van ballingschap, om maar eens iets te noemen. Want dat lijkt vandaag, gegeven het lot van hedendaagse bannelingen, voor velen  wel erg hoog gegrepen.

Bart Haers