Roman als biografische schets

Reflectie

Anna Enquist en het geheim

de werkelijkheid onderzocht

Anna Enquist. Het geheim,
De Arbeiderspers 1997 (eerste
druk) 2015. 17,50 €

Een boek herlezen, betekent meer dan zomaar dezelfde tekst herlezen, want je kent het verhaal nog net, maar je ontdekt het boek opnieuw, zij het anders, want je bent zelf veranderd. Maar toch, de roman is wat die is en het is toch dat verhaal dat mij kon boeien. Kan ik er de vinger op leggen waarom dit zo is?

Van Anna Enquist heb ik wel al een en ander gelezen en nagenoeg altijd speelt de muziek een opvallende rol, want gaat het over het spelen, dan ook lijkt ze iets over het leven te willen vertellen. In "De Verdovers" schrijft ze op vraag van de uitgever als ik het wel heb over een periode waarin ze meeloopt met anesthesisten in een universitair ziekenhuis, waar doorheen ze verhaal buiten vertelt, net als de interne discussies binnen de dienst. Het boek liet ons kennis maken met neurochirurgie en dat was best interessant en leek een beetje op de boeken uit mijn jeugd die in verhalende vorm over wetenschappen en bijvoorbeeld scheepvaart vertelden. Toch vond de kritiek het blijkbaar maar een plichtwerk en dat is nu net wat na lectuur opvalt, dat zij ons binnenleidt in een wereld waar we doorgaans van verdoofd raken en nu wel een en ander te overdenken krijgen.  Het moet wel gezegd, doorgaans gaat het om een lucide verdoving.

Het verhaal van een pianiste die plots haar podiumloopbaan laat vallen en niemand lijkt te weten waarom, krijgt het stempel van noodlottigheid, want pas langzaam onthult de verteller wat het fatum wil. De lezer krijgt in korte scènes het verhaal van Wanda en we vernemen hoe ze opgroeide in een welgestelde familie buiten de stad. Ze bleek bijzonder snel goed overweg met de piano te kunnen en voor ze kon lezen, las ze muzieknoten en dus kreeg ze de kans om een leraar te krijgen. Max de Leon. De ouders van Wanda proberen die leraar nog te redden, onder meer met de hulp van de familie van de huishoudster. Maar wanneer Wanda van gymnasium naar haar leraar gaat, ziet ze hoe hij met talloze andere bewoners van Mokum wordt weggeleid, naar het station.

Intussen kreeg Emma, de mama, voor haar huwelijk liedzangeres, een tweede kind en dat blijkt een mongooltje, met het syndroom van Down behept te zijn. Enquist schetst hoe door de oorlog de ouders dat kind niet naar een instelling brengen zolang als de oorlog duurt. Er is maar een ding dat hem kan kalmeren, dat is dat als Wanda haar oefeningen doet of een stuk speelt, want dan komt hij tot rust, zeurt hij zijn eentonige lied niet meer.

Na de oorlog komt Max de Leon niet terug, krijgt Wanda een andere leraar, een lerares maar dat zal haar niet geheel plezieren, maar het conflict met haar vader over de vraag of ze het gymnasium moet afwerken, dan wel volop voor de muziek mag gaan, neemt de overhand, al ontloopt Wanda de finale confrontatie door zichzelf in te schrijven. Pas naderhand daagt het dat hier - zoals wel vaker - de echte argumenten onuitgesproken blijven. Via een pianotrio waar ze ietwat oudere musici, Joyce en Lucas leert kennen, durft ze het aan zich in te schrijven buiten weten van haar ouders - die het uiteraard wel doorhebben en de mama zorgt dat het gedoogd wordt - waardoor ze haar studie kan verderzetten. Ze verrast haar leraar Bierman en anderen, terwijl ze al weet, als ze aan de piano plaats neemt, hoe het zal klinken. We krijgen van Wanda geen hoogte, omdat er iets is dat ze zelf niet kan verklaren. Haar geheim als pianiste is die tweetaligheid, die ook anderen opmerken: uitmuntend technisch vermogen en tegelijk spreekt haar hart, zegt men. Zij wil de muziek doen klinken zodat het meer is dan alleen virtuositeit of klef sentiment, maar waar ze dat gevonden heeft, is ook voor haarzelf een raadsel. Alleen dat ze moet spelen en niet voor zich alleen, maar voor publiek en niet om dat publiek te plezieren, maar om juist om in de muziek te kruipen.

Hoewel ze goed vooruit gaat en al eens een vriend heeft, kan ze emotioneel niet echt buiten zichzelf treden. Dat schrijft Enquist niet, zegt Wanda wel eens na een gebeurtenis die hier haar uit haar evenwicht brengt. Wanneer ze haar broer opzoekt in diens instelling, het Reehof, begint ze piano te spelen en na enige tijd komt Frank, d'r broer onder de piano zitten en luistert stil, zonder nog storend gedrag te vertonen. Maar hij is geen zonnetje in huis, wat kinderen met syndroom van Down vaak wel zijn. De dokter van de instelling valt als een blok voor haar, maar we zien een relatie waarin ze verwonderd blijkt over wat hij voor haar doet.

Wanda heeft haar broer, toen hij eenmaal opgenomen was, weinig opgezocht, niet opgezocht en haar ouders lieten het erbij. Pas na de dood van haar vader, die slokdarmkanker kreeg, begrijpt ze iets meer van de ontreddering van haar ouders, die ook hun houding tegenover haar zou hebben bepaald. Maar duidelijk is dat niet.  

We zouden zo verder de samenvatting kunnen brengen, maar het laat zich aanzien dat de schrijfster, Enquist iets laat zien van wat ons leven kan bepalen, zonder dat we weten wat het is. Het feit dat Wanda een miskraam heeft en het vruchtje ook door het syndroom van Down is geraakt, haalt haar uit haar evenwicht. Pas als de mama stervende is, vertelt die alleen dat Egbert haar vader niet was, maar wie het dan wel was... Ze bevroedt het wel, maar of ze zekerheid krijgt, blijft onuitgesproken. Na de dood van Egbert begon Emma een prettiger leven met een Belg, die haar wist te verwennen, met kook- en andere kunsten.

Waarom wilde Enquist ons dit alles vertellen, vroeg ik bij al bij de eerste lezing al af, maar nu komt het me voor dat ze een verhaal zocht om de vraag te onderzoeken over wie we zijn en hoe we zo kunnen leven, zelfs min of meer gelukkig zijn. Het vertellen van het verhaal vergt het samenbrengen van elementen die we enigszins of helemaal kunnen herkennen en waar we iets mee kunnen, namelijk die wereld zelf ook weer bedenken. Lezende stelde ik vast dat die brave Wanda wellicht niet zo braaf was, maar dat onderzoekers haar gediagnosticeerd zouden hebben ergens op dat continuüm van autisme spectrumstoornissen en toch kan men haar vooral een normale vrouw noemen. Dat ze haar moeder minder ziet eenmaal haar vader overleden is en zij een nieuwe vriend vindt, kan ze het alleen noteren. Zelf weet ze niet of ze treurt om haar vader. Ze speelt het spel mee, zoals men het van haar verwacht, tot er iets breekt. artritis, ontstekingen van de gewrichten en dan helpt piano spelen niet, wordt dat zelfs onmogelijk. Hoezeer ze ook voor de muziek, voor het spelen leefde, plots is het over en verdwijnt ze in een bucolisch bergdorp, zonder sporen na te laten. Toch komt haar ex-man, Bouw, genoemd aan onze toenmalige koning Boudewijn haar achterna naar haar ballingsoord bij Ax-les-Thermes in de Pyreneeën. Treffen ze elkaar, spreken ze nog of is het alles over. Het verhaal eindigt wanneer Bouw haar vindt...

Enquist laat in het wedervaren van Frank en het optreden van Bouw zien hoe de inzichten over opvang van personen met een beperking, vroeger sprak men van zwakzinnigen, sinds WO II veranderd zijn en ook wel eens doorgeslaan. Bouw nu probeerde als jong arts in dat instituut de behandeling van de patiënten minder gericht zijn op orde en stil houden. De oude uitbaters waren nog behept met de idee dat orde heilzaam was voor de bewoners, maar Bouw zocht naar opvang op maat. Maar zijn collegae sloegen af en toe wel eens door en dat bleek alles behalve heilzaam. 

Enquist verhaalt hoe het leven wel een dingetje is, vertelt hoe een jong meisje en later een jonge vrouw zich voortdurend een plaats zoekt en beseft dat alleen de piano haar plaats is. Of ze echt met mensen om kan gaan, blijft een belangwekkende vraag, die we bijna klassiek mogen noemen, terwijl dit wel een biografische schets van een professionele muzikante, die tegelijk volledig wilde leven voor de muziek lijkt of blijkt. Zou er een echo zijn aan het verhaal van Jacqueline du Pré, die aan MS zou lijden en sterven aan longontsteking? Het leven van deze dame loopt ook wel een beetje gelijk, qua artistiek niveau en dan komt de vraag, of het zinvol is biografische elementen uit het leven van een bekende figuur te transponeren? Maar wat is literatuur anders, zou men dan wel moeten bedenken, dan zo fenomenen opnieuw te vertellen.  

Het schrijven over muziek en klassieke muziek in het bijzonder is ook nog eens bijzonder, omdat voor de buitenstaander de vele oefeningen nodig om een goed niveau te halen alles behalve inspirerend lijkt. Dat weerlegt Enquist, waarbij ze de nadruk legt op de balans tussen technische ontwikkeling en de muzikale uitdrukking. In deze tijd waar je wel eens hoort dat alleen de perfectie goed genoeg is, lees je dat je wel de perfectie bereiken kan maar dan is er nog iets als muzikale expressie en ook wel spelplezier. Voor Wanda is dat evident, want ze voelt zich thuis op het podium, heeft weinig last van podiumkoorts, anderen verlangen net naar die koorts. Jaren leefde ze uit haar reiskoffers en trok ze van hotel naar hotel en kwam nog maar zelden thuis, als ze al een thuis had. Veel verloor ze onderweg, spulletjes, jurken en tegelijk werd alles naadloos vervangen.

De roman verdient nog steeds aandacht, niet omdat het actueel zou zijn, maar omdat Anna Enquist ons binnenleidt in een persoonlijk leven en daarbij de dingetjes die spelen in het dagelijkse leven laat gelden. Over haar herkomst, wie haar biologische vader is? Net dat vormt de kern van de roman, dat wil zeggen, het is nooit een ding, een kwestie, tot Emma op haar doodsbed laat weten dat Egbert niet haar vader was. Dat bepaalde haar leven zonder dat ze het wist en het verheldert ook andere zaken. Maar vaak, te vaak komt de wijsheid achteraf. Haar leven neemt een andere wending, ook wat geweest is, ook de houding ten aanzien van de verhouding tot Max de Leon krijgt een andere kleur, ook voor de lezer en dus ga je lezer terug zoeken wat er allemaal aan vooraf was gegaan. Want ook de aandachtige lezer ontdekt dan dat verteller niet alle herinneringen van de protagoniste heeft meegedeeld. Als lezer merken we dat het niet eenvoudig is aan de weet te komen wat nu pertinent was in het verhaal, zoals dat met levensverhalen wel vaker het geval is. En dan komen we toch uit bij vragen over maakbaarheid en Noodlot, al lijkt dat dan weer te veel gezegd.  

Bart Haers