Merkel, Europa en de Wereldgemeenschap

Reflectie

Europa op eigen benen

wensdenken en dwingende noodzaak

Sven Hoppe / dpa / AFP
Merkel trapte blijkbaar op zere tenen, maar er
sprak ook ongeloof uit. Met de Westbinung
is het niet gedaan, maar de VS gedragen zich niet
altijd meer betrouwbaar, althans de president, en
dan moet Europa voor zichzelf zorgen. 

Angela Merkel, de eeuwige kanselier, hield zondag een pleidooi voor een meer soeverein Europa, vertaald als: we moeten niet (meer) rekenen op Uncle Sam. Ik denk al langer dat Europa zelfbewuster mag zijn, zonder het verleden te negeren. In het pleidooi van de Kanselier zien sommigen een aanleiding om Europese pretenties aan te pakken. Ik denk dat we onze toekomst moeten schetsen en vorm geven: welk Europa willen we?

Ik zie het nog voor me, een artikel in NRC, in 2006 of zo -waarin over het plan van Angela Merkel gesproken wordt, over het versterken van een Transatlantische ruimte, waartoe ook CETA en TTIP instrumenten zouden zijn. Nu stelt de kanselier vast dat we meer op eigen kracht moeten voortgaan en voor sommigen is dat geen welkome boodschap. Toch stond dat al langer in de sterren geschreven, maar het probleem lag niet bij die anderen, maar bij de aanname van vele lidstaten van de EU dat ze zelf wel met de VS en Rusland konden dealen. Met Rusland bleek alleen gezamenlijk optreden tot enig resultaat te leiden, met de VS was het altijd al kwaad kersen eten als de belangen van grote spelers in het geding kwamen. Het feit dat grote baggeraars in de VS niet aan de bak komen, moet toch duidelijk maken dat er vormen van protectionisme bestaan die men op het oog niet zo gauw ziet.

Ik denk dat Emmanuel Macron zal moeten kiezen en dat ondubbelzinnig: Wil hij het leven voor de Fransen minder morose maken, dan zal hij precies met de Benelux en Duitsland zaken moeten doen, ook als het gaat om optreden in gezamenlijkheid. Let wel, nadat hij met E. Valls de ommekeer inzake economisch beleid had waargemaakt, gaat het relatief beter, maar mensen voelen die verbeteringen slechts langzaam en vele tegenkrachten verkopen graag dat de Fransen de dupe zijn van Macron's Nieuwe Economische Politiek. Nu zal het wel zo zijn dat men de arbeidswetgeving niet helemaal kan of mag wijzigen, maar de bandbreedte tussen werkzekerheid en  flexibiliteit is nu wel erg smal in Frankrijk.

Er zit ook een cultureel dingetje in de weg, zoals deze week nog bleek, waar Nederlandse studenten die in Vlaanderen komen pleisteren, enfin, studeren, zich vertwijfeld afvragen in welk exotisch oord ze zijn aanbeland. Dertig jaar geleden was het gewoon zo, ze kwamen  studeren in Gent, af en toe kwam je er wel een tegen die sympa was, anderen vielen tegen en wij, de autochtone wilden, wij hadden onze charmes of niet. Iemand zegde me deze week dat het allemaal een constructie is, omdat Nederland merkt dat het overreguleren van de toegang tot het hoger onderwijs talenten wegjaagt. Wie uitgeloot wordt, gaat naar Duitsland of Vlaanderen en vindt het hier best wel goed toeven. Tja, hoe protestants is Nederland nog? Hoe katholiek Vlaanderen? Proffen tegenspreken, dat deden we niet, zeker niet bij hoorcolleges, maar tijdens practica kwamen er al eens interessante gesprekken tot stand, zeker tijdens de licenties.

Men gaf aan dat Nederland en Vlaanderen, alvast wat de cultuur betreft op 12 punten van elkaar zouden verschillen en volgens sommige verstandige mensen klinkt onze taal alleen maar hetzelfde, maar is de kloof tussen Antwerpen en Mokum echt wel diep. Ik luister nog altijd naar Cornelis Vreeswijk, kan genieten van Herman Flinkers en Youp Al dat gedoe over verschillen, terwijl men tegelijk de diversiteit als kwaliteit ziet, verbaast me hooglijk.

Ook zal men dat gedoe rond identiteit in het Europa wel moeten accepteren, omdat het des mensen is. Woon ik in Brugge, West-Vlaanderen, dan verraadt mijn tongval dat ik niet van de stad ben, maar tegelijk ben ik familiaal wel Brugser dan men vermoeden zou. Edoch, het punt is dan dat ik vindt dat men van Brugge niet meer een ingeslapen stad moet maken dan het is en dat toeristen terecht klagen dat er geen nachtleven te bespeuren valt in de stad. Dat alles om aan te geven dat die identitaire snaren er altijd zijn, bij iedereen en zelfs wie zegt er immuun voor te zijn, graag al eens afgeeft op dat kleine stadje, dat toch economisch wel iets voorstelt en zowat 120.000 inwoners, die elkaar natuurlijk niet bij naam kennen.

Laat het duidelijk zijn, die vreemdheid en anonimiteit vormt de basis van een democratie, in die zin dat men ervan uit moet gaan dat men, ook als men elkaar niet kent, moet vertrouwen dat de ander met een eigen leven toch in hetzelfde bestel wil leven. Voor dictaturen geldt dat laatste uiteraard niet, al kan men niet altijd tot openlijke revolte overgaan. Maar in een democratie speelt ook mee, dat men gezamenlijk gelijkaardige inzichten  deelt over de plaats van dat bestel in de ruimere context, ten opzichte van buurlanden, die min of meer op dezelfde manier georganiseerd zijn. Als het nu in Polen en Hongarije moeilijk gaat met dat democratische levensgevoel en mensen met hun Chef, Victor Orban, menen dat Europa decadent is, wat dat ook mag inhouden, dan is het ook zo dat Orban tegelijk weet dat hij van Hongarije niet had kunnen maken wat het is, zonder veel Europese steun. De kritiek op de democratie, als decadent systeem verbergt dan ook andere gevoelige snaren.

Nu, Angela Merkel, die de DDR overleefde en mee aan de weg timmerde aan de al bij al moeizamere integratie van die nieuwe Länder in de federale staat Duitsland, geeft vaak aan dat ze goed weet hoe West-Duitsland na WO II bijzonder snel heropgebouwd werd, met het Marshallplan en de Westbindung - de term die Adenauer vorm gaf - maar vooral omdat de samenleving voldoende mensen telde die het morele falen van een meerderheid kon omzetten in iets nieuws. Onze blik op Duitsland na 1990 is al vaag genoeg, over het Wirtschaftswunder kennen we vooral het bekende verwijt dat veel Wehrmachtsoldaten en kleinere garnalen in de SS en andere onderdelen van het Nazi-bestel, ongemoeid werden gelaten, maar over de wijze waarop Duitsland een nieuw moreel kompas vond en kon aanhouden, gaat het zelden.

Timur Vermes schreef een meer dan bijtende satire over hoe Duitse media het publiek bij de neus nemen, als ze een rare snuiter opvoeren die op de Hitler lijkt die zichzelf doodde in 1945. Recensenten hebben over de rol van de media zelf geen kritische geluiden laten horen. Ze werden in het ootje genomen, terwijl ze net de figuur in de markt zetten en die profiteert er met volle teugen van. Echter, minstens even opmerkelijk vormen de reflecties van Hitler bij de wereld anno 2014 - of beter 2011, toen Er weer wakker werd. De film heb ik niet gezien, maar aan sommige recensies te zien, moet de recensent bij De Morgen echt wel naar een andere film gekeken hebben. Of gewoon niet willen zien hoe de mediafiguren rondom die Hitler door Vermes werkelijk zeer adequaat worden uitgetekend en voorgesteld. Vermes fileert onze samenleving, maar de bijtende satire verbergt ook een zekere hulde aan het nieuwe Duitsland, vooral de Duitse burgers zelf. Ik kwam erop toen ik nog eens naging waarom AfD wel enig succes kon kennen maar dat elke ruk naar meer extreem taalgebruik werd afgestraft. Vergeten we niet dat de partij begon als een academische club, maar dat de proffen al lang door would bepopulisten werden afgevoerd, maar die slechts kort aan de top kunnen blijven. Wie gaf alweer een echo aan het beruchte Schiessbefehl aan de grenswachten? Frauke Petri, maar die is nu ook terug naar af.

Zoals in het boek van Vermes mogen de mediajongens en -meisjes dan wel opgewonden raken van die Hitler, zo bleken de burgers er veeleer stoïcijns onder. Volle zalen? Jawel, zoals anderen naar een nar gaan zien of een dronken zanger, maar Hitler kan niet volhouden dat het nieuwe Duitsland helemaal niet beter af is en dat die "volidioten" zoals Merkel het zo kwaad nog niet doen. Maar dat deel van het boek kan men moeilijk verfilmen, omdat het inzichten zijn die rijpen bij de man in zijn innerlijke dialogen, terwijl voor het overige ratelt zoals in zijn beste tijden - euhem - en bij de zogenaamde tafelgesprekken, waar vooral de monoloog aan de orde was.

Als nu mevrouw Merkel anno 2017 aan allen wie het horen wil, zegt dat we niet zullen moeten rekenen op de oude bondgenootschappen, trekt ze een logische conclusie, niet omdat de figuur Trump daarin een rol speelt, maar omdat de positie van Europa in de wereld, voorbij de Finlandisering - nu eenmaal niet meer het zwakke broertje is of kan zijn. Verstandhouding met Washington zal nog wel mogelijk zijn, maar wellicht zal de aandacht van de VS ook na Trump verder verschuiven naar het verre Oosten gericht zijn en Trump mocht terecht zeggen dat Europa nu zelf voor de - per analogie - toepassing van de Monroe-doctrine zorgen moet: Europa moet voor de eigen achtertuin verzorgen, Afrika en met de buren Poetin en Erdogan een eigen strategie ontwikkelen. Wie dat alles nieuws vindt, moet begrijpen dat we over de Europese economie en de demografische kracht zelf te gemakkelijk over het hoofd zien. Hoe zal Europa in Marokko de families van al die immigranten in onder meer ons land een riem onder het hart steken?

De Brexit was overigens ook al iets waar de media een kwalijke rol gespeeld hebben. In 1976 diende het UK beroep te doen op leningen van het IMF om zich doorheen een diepe crisis te redden, terwijl Europa, dat dezelfde crisis ervoer er relatief sterker voor stond. Dat men de ontwikkelingen van het land na de toetreding tot de EEG naar sterk toegenomen welvaart niet wil linken aan dat lidmaatschap, geeft te denken. De Britten lijken wel te geloven dat ze het ondanks de EU allemaal zelf voor elkaar gekregen hebben. Intussen verlaten zij eerlang de EU, terwijl de crisis van 2008 en volgende jaren stilaan in de vergetelheid raakt, de werkeloosheid verder terug loopt en de welvaart groeit. De toename van het BBP blijft traag, leest men wel eens, maar wellicht heeft met het feit te maken dat de productie van goederen goedkoper wordt, door toepassing van robots en door het laag blijven van de grondstoffenprijzen of door het recycleren van grondstoffen. Intussen kon men vernemen dat de groeilanden stilaan terug op stoom komen.

May noch Trump lijken er zich rekenschap van te geven dat er parameters verschoven zijn en dat hun voorstelling van zaken nergens meer op slaat, zoals blijkt uit het feit dat in de VSA enkele Duitse autobouwers van de premiummerken vele arbeiders tewerkstellen. In deze context worden maatregelen tegen Duitsland natuurlijk ook een bedenkelijke bezigheid met nare gevolgen voor de eigen achterban. De wereld steekt complex in elkaar en dat blijkt telkens weer. Primaire gevoelens aanspreken kan een aantal mensen verleiden, maar als media het spel gaan meespelen, dan wordt het pas erg. Daarom vond ik de wijze waarop de uitspraken van Merkel in de markt gezet werden, alweer een poging haar eigen benadering tegen te spreken. Nu, wie goed naar Europa kijkt, zal merken dat Europa inderdaad een grotere eenheid vertoont en dat commentaren over het "logge beest" nooit getoetst worden aan de werkelijkheid, want het aantal ambtenaren bij de EU valt laag uit, ook al omdat veel ambtelijke taken door de lidstaten zelf worden uitgevoerd.

Europa hoeft niet alleen te staan in de wereld, maar het vaste vertrouwen in Uncle Sam is bij sommigen, die zich Atlantisten noemen, wel wat overdreven. Merkel stelde dus alleen maar vast dat Europa op eigen benen moet durven te staan, waarbij ze het niet enkel over confrontatie had, al sloot ze die niet uit, handelsconflicten dus. Tevens meende de   Kanselier dat Europa ook een verantwoordelijkheid heeft, tegenover de eigen burgers en tegenover de wereldgemeenschap. Hemeltje lief, dat woord heb ik in tijden niet meer gehoord, zou het een taboe geworden zijn? Merkel bleek weer eens van het formaat van de betere staatslieden, die begrijpen dat ze een oude vertrouwde toestand niet langer kunnen volhouden en dat ongemakkelijke verhaal ook moeten delen. Europa is niet langer een kneusje en mag het vooral niet willen blijven. 

Bart Haers