Waarheid en elites

Dezer Dagen

De waarheid, niets dan de waarheid

Op 6 mei 2002 stierf Pim Fortuyn in het Mediadorp
Hilversum. At your Service, was zijn devies. Zijn
optreden bracht nogal wat regenten in het ongerede
met scherpe kritiek, al wist hij dat die ettertjes die
het leven wel eens moeilijk maakten, onze marokaantjes
zijn. Ze waren het probleem van de Nederlandse
samenleving en dus moesten de regenten
er een oplossing voor vinden. 

We krijgen bericht dat over Emmanuel Macron en "en marche" valse mails gemengd zijn onder gehakt materiaal. We vernemen in de krant dat een Italiaanse auteur zich ergeren kan aan de term "post truth"-tijden en zoveel meer. Banken en bedrijven hadden en hebben de neiging al eens aan window dressing te doen en politici willen ook wel eens de waarheid geweld aan doen. Zoals u en ik...

Ethiek? Zou het dat zijn, als het om de waarheid gaat. Collin Powell bracht met overtuiging een verhaal over massavernietigingswapens, terwijl een aandachtig toeschouwer al zag dat er iets mis was met de boodschap. Even in herinnering brengen dat Irak in de oorlog tegen Iran en in de strijd met de Koerden al gifgas zou gebruikt hebben, al is dat verhaal alweer besmet, omdat een Gentse hoogleraar al valselijk beschuldigingen had gebracht. Het kan dus geen kwaad meer want Sadam was een moeilijk geval, hoewel zijn strijd tegen Iran het Westen goed uitkwam. Vervolgens krijgt men, Washington dus, de opgeroepen demonen in Afghanistan, de Taliban die uit de strijd tegen de Russen is ontstaan, zodat de Amerikanen niet goed meer weten wie hen steunt of niet. Denk aan de beschieting en de aanslag op een Amerikaanse vloot in de Golf van Aden[i].

Intussen is het weer de verjaardag van de moord op Pim Fortuyn, in 2002, waar voor het eerst de politieke tenoren in Nederland op hun tronen gingen zitten beven en omvielen. Men herinnere zich het debat over de gemeenteraadsverkiezingen, laat in de avond, waar de kandidaten fractieleiders voor de Tweede Kamer der Staten-Generaal van de PVDA en de VVD zich nauwelijks blijf wisten met hun verwarring. Paul Witteman, die zijn opdracht naar behoren wilde volbrengen, wist zich nauwelijks staande te houden in de storm die Fortuyn uitstraalde. Vooral Ad Melkert, de voorman van de PVDA was nergens, onder meer omdat in de voorgaande periode met Paars de ideologische bevlogenheid en rechtlijnigheid ingeruild was voor een "Derde Weg", waarbij Wim Kok stelde dat de ideologische veren waren afgelegd. Voor de kiezers in R'dam en A'dam, in de Schilderswijk in Den Haag en op zoveel andere plaatsen betekende dat een vertrouwensbreuk. Was het waar dat Kok de ideologische veren had afgelegd, dan kan ook beweerd worden dat niemand nog goed wist wat in de plaats van het pragmatisme van PVDA en VVD diende te komen. Het poldermodel had gewerkt - maar de internetbubbel was net uiteen gespat.

Om maar te zeggen, wie beweert dat ideologische veren werden afgelegd, moet beseffen dat er iets in de plaats moet komen, want mensen stemmen zelden voor alleen maar een pragmatisch verhaal, net zoals ze niet zo gauw zomaar voor politici zullen blijven stemmen die menen dat ze gouden bergen in het vooruitzicht mogen stellen. Het politiek betoog voeren is een moeilijk iets, want soms kan men net niet over de schreef gaan, om vervolgens met een identiek discours de boot in te gaan. Doorgaans is het vertrouwen geschonden omdat geen politicus problemen voor altijd kan oplossen, dictators nog minder dan democratisch gekozen leiders.

Toch gelooft men nog altijd in succesformules en menen burgers en politici dat het volstaat vertrouwen uit te stralen. De komst van Pim Fortuyn was bijzonder en tegelijk weet niemand of hij een groot leider zou geworden zijn. Wat hij deed, met scherp verstand, is de kritiek die velen ervoeren als onbehagen glasscherp in beeld brengen. Hij sprak en schreef zonder weerga, omdat het pragmatisme van Kok alle ruimte had overgelaten. Ook dezer dagen kan men in de ruimte die Mark Rutte laat zo een figuren zien proberen in de leemte te duiken. Thierry Baudet slaagde er zo in twee zetels te veroveren met een programma tegen de EU en voor het herstel van nationale soevereiniteit. De leemte: de idee dat mensen geen geborgenheid zouden verlangen...

Hier ziet men dat waarheid meer is dan een kwestie van feitelijke juistheden dan wel en vooral onjuistheden die men in het betoog van mensen kan ontwaren. Wie onjuistheden brengt zou onbetrouwbaar zijn. Toch zagen we vaak genoeg dat de kracht van onjuistheden en onwaarheden best wel eens groot kon zijn, zeker als ze moeilijk te verifiëren vallen. Het verhaal van Thomas Piketty bijvoorbeeld sprak velen, terwijl hij in feite een tautologie uitwerkte: er is ongelijkheid en dat kan men aflezen uit belastingaangiften en erfenissen. Dat de ongelijkheid al door Richard Sennett gekoppeld was aan de veranderde status van betaalde arbeid enerzijds en managementsfuncties anderzijds, aan het vervangen van strakke piramidale bevelstructuren, zowel in het leger als in de particuliere sector als in dienstenbedrijven, kwam in het betoog van Piketty niet aan bod. Het pleidooi voor flexibiliteit, voor flexwerkers heeft veel burgers gunstig gestemd, maar het probleem blijkt te zijn dat werknemers minder betrokken zijn bij hun bedrijf en ook managers hebben vaak geen oog meer voor het geheel. Nu proberen aandeelhouders opnieuw de macht over hun bedrijf in handen te krijgen, maar de normen van rapportering maken dat niet altijd eenvoudig.

Economische berichtgeving? Als het ergens moeilijk is onjuistheden te detecteren zonder grote aandacht voor details, dan wel in de economische berichtgeving, want men moet jaarverslagen doorlichten en vervolgens nagaan of die met de economische werkelijkheid van het bedrijf sporen. Ook moet men kunnen nagaan of een ondernemer snelle winsten wil, laaghangend fruit dan wel een stevige firma wil die op lange termijn rendabel kan zijn - met inbegrip hoe de onmiddellijke werking en dus het batig saldo gerealiseerd kan worden.

Waarheid en bedrog? Wat met Elan Musk, die ons vergezichten voortovert, van elektrische auto's tot... herbruikbare raketten en batterijen die zonne-energie langer kunnen opslaan. Hij timmert ongetwijfeld aan de weg maar neemt nauwelijks tijd om te consolideren en projecten tot volle wasdom te laten komen. Intussen zitten bedrijven als Google, Microsoft en Apple op massa's geld waar ze niet onmiddellijk raad mee weten. Wie raakt uit aan die berichten die vaak als losse flodders in de krant of op de buis komen? Of moeten we het hebben over grondstoffenprijzen, het uurloon dan wel de belastingvoeten in elkaar concurrerende economieën, want ook daar kan men gemakkelijk kort door de bocht gaan, terwijl de werkelijkheid behoorlijk taai is.

In die context moet men al slim wezen om zich over waarheid en onwaarheid uit te laten en zal men criteria zoeken om er enigszins een oordeel over te kunnen vellen. Men kan terecht menen dat als iets werkt het ook wel goed en misschien zelfs waar moet zijn. Men kan ook zeer strikte waarheden wensen en op zijn honger blijven, want die komen niet altijd op bestelling. Dan hoort men graag iemand graag verwoorden wat men zelf niet zo goed onder woorden weet te brengen.

Als er vandaag mensen zoeken naar waarheden en die vinden bij Links, in termen van het betoog van Pablo Iglesias en Jean-Luc Mélenchon, dan kan men dat die mensen niet ten laste leggen, wel dat mediaberichtgeving weinig moeite doet hun a priori's en aannames tegen het licht te houden.  Het ligt eraan dat men zich een wereldbeeld heeft gevormd, waaraan de aandacht voor Piketty niet vreemd is. De baten van het bestel vloeien naar de diepe zakken die nog dieper worden en dat heet onrechtvaardig. Maar is het wel het geval? Van de bedrijven die rond 1990 wereldberoemd waren, zoals IBM en Kodac blijft nog weinig over. Al ligt het eraan dat IBM zich ontpopt heeft tot een nichebedrijf, vooral de fotografische producten van Kodac bleken plots niet meer gewenst. Met een camera stuurt men alles door zonder dat er nog veel geprint wordt en anders doen we dat thuis.

De bedrijven die nu het schone weer maken, zoals Apple en Ryan Air, moeten we ons niet afvragen hoe lang ze zullen stand houden, maar hoe ze op een bepaald moment niet meer in staat zullen blijken de weg vooruit en omhoog te blijven leiden. Niemand kan dat nu weten. Wel weten we dat de oude industrieën, gebaseerd op kolen en staal geleidelijk uit het Westen zal verdwijnen, tenzij men nieuwe kwalitatieve verbeteringen kan aanbrengen. Met een volatiel aandeelhouderschap ligt dat niet voor de hand.

Wie dus met waarheden en zekerheden door het leven wil, zal dus altijd wel rekening moeten houden met het risico dat men geen beeld heeft van het geheel of van grote evoluties die onze leefomgeving grondig kunnen veranderen terwijl we erbij staan. Wat we zegden over de economie geldt ook voor andere domeinen, als de cultuur, waar het marktleiderschap in wezen onbestaande is, hoe luidruchtig een bedrijf als Studio 100 of meer nog Disney het graag laten uitschijnen. De veelvormigheid biedt een redding uit het vastlopen in commerciële bedrijven die de hele markt bespelen, maar zonder een commerciële flair kan geen theater of orkest het waar blijven maken.

Waar we staan in de samenleving en hoe we driftig op zoek zijn naar Gemeinschaft eerder dan naar Geselschaft[ii] of eventueel zoeken naar een leefbaar optimum waarin beide hun plaats hebben, heeft te maken met wat we verwachten van het eigen leven in de omgang met anderen. Het is voor politici in die context verduiveld moeilijk een overtuigend betoog te voeren. Daarin hebben categorieën als waarheid en leugen wel hun belang. Maar tegelijk is het van belang te begrijpen dat in die complexe realiteit het onzekerheidsprincipe van Heisenberg een groter en gewichtiger belang heeft men dat zo onmiddellijk voor ogen heeft staan.

De opdracht is dus voor elk van ons met onzekerheid op een aantal terreinen te leren omgaan, zonder daarom als een bang musje rond te tippelen.

Post truth zou een uitvinding van een elite wezen die zich in het gedrang gebracht voelt. Maar als er een elite is die vandaag de lakens uitdeelt, is dat een andere dan de elite van gisteren en ook morgen kunnen er andere elites aan de macht zijn. Richard Sennett stelt dat elites veranderen, maar er blijven altijd elites zitten en ze hebben gemeen dat ze hun mens- en wereldbeeld voor evident en ontegenzeggelijk zeker beschouwen. Dus heeft elke elite altijd haar eigen waarheid in pacht. Voor wat men dan "le gauche caviar" noemt, geldt dit evenzeer als voor de academische elite en de industrieel-financiële elites. Zolang die botsen met elkaar is alle hoop nog niet verloren. De vraag is of de politieke elite en de besturende groep die de hoge ambten bekleedt zomaar tot een van die elites te herleiden valt of zou samenvallen met een van die groepen. Juist, Donald Trump had het over de vermenging van Wallstreet en Pensylvania Road in Washington, maar waar vinden we de RFA en de lui van Goldman Sachs? Kijken we dus maar eens beter naar wie we vinden bij de elites en dan kunnen we de aard van de waarheid achterhalen. De waarheid zelf zullen we zelf moeten vinden.

Bart Haers

---

[i] Het moet 1998 geweest zijn toen Bill Clinton met enkele grote problemen werd geconfronteerd. Het enige wat we meekregen was de aanslag in een haven, Mogadishu in Somalië denk ik, maar meer kwam er niet uit voort. Nochtans kan men nu wel een tijdslijn opstellen, waardoor de uitspraken van Collin Powell in de Veiligheidsraad begrijpelijk wordt en dus ook de leugen over de Vernietigingsoorlog. Het had te maken met een rechtvaardiging van de oorlog tegen Irak.

[ii] De aard van "gesellschaft", waarin het economische de boventoon voert en de "Gemeinschaft", waar meer de vastigheden van een samenleving op grond van vertrouwen, bekend zijn met elkaar en het delen van inzichten, van een cultuur blijft voor verwarring zorgen. Zowel liberalisme als marxisme gaan eerder uit van de Gesellschaft, bewegingen die het communautarisme in een of andere vorm voorstaan, zoals de christendemocratie gaan eerder voor de Gemeinschaft. Toch kan men ook hier vermoeden dat Weber zelf een gezonde mix van beide voor ogen had staan. Maar dan werken de definities niet meer.