Zwaardvechtende Pennenridders: Spaanse geschiedenis

Recensie

Wat weten we nu van Spanje?

Over de zwarte legende of hoe die te weerleggen

Robert Lemm. Geschiedenis van Spanje. Aspekt 1997-2007. 288 pp. €24,95

Het verhaal van Spanje is ons niet goed bekend, want we menen te weten dat het land pas laat de moderniteit heeft ontdekt. Na de voorsprong die het land van nam in de zestiende eeuw, blijft dat wel een ontnuchterend beeld.  We blijven het land vastpinnen op de inquisitie en op die koning, Filips II, door Philips Marnix van Sint-Aldegonde als de incarnatie van het obscurantisme zelve gepresenteerd. Ook Voltaire nam dit over en ook tijdens de Burgeroorlog werd dat beeld gehanteerd. Meer nog, Catalonië en Baskenland spelen er voortdurend op in. Wat speelt daar allemaal in mee?

Robert Lemm brengt een synthese van de geschiedenis van Spanje, waar je de tanden in kan zetten en dat is ook wel nodig, want nog altijd spelen oude verhalen en doemvoorstellingen een grote rol. Begrijpen we Spanje, i.e. Castilië y Leon wel? Op wandel in Granada merk ik dat geschiedenis best aanwezig kan zijn, als je er maar een beetje voeling mee hebt, maar je merkt ook hoe modern en oud zich best tot elkaar kunnen verhouden. De geschiedenis van Spanje begin al behoorlijk lang geleden met enerzijds de Iberokelten als eerst bekende bevolking en met de kolonies van Fenicische en Griekse buitenposten. Op de Balearen zag men ook al vroeg culturen verschijnen. Voor ons is het alles vergeten in de mist der tijden, heeft het ook relatief weinig invloed op wat Spanje nu is. Toch kan men maar beter goed kijken naar de erfenis van de Middeleeuwen en de aanwezigheid gedurende achthonderd jaar van de Islam. Laten we dat vooral zien als wat het is, een wederzijdse vertrouwdheid en een van die plekken waar de beïnvloeding groter is geweest dan wij nu willen aannemen.

Maar de kern van de geschiedenis van Spanje vormt natuurlijk de Gouden eeuw, waaraan het optreden van Isabella van Castilië ten  grondslag lag, de vrouw die tegen Ferdinand van Aragon zegde: Elk het zijne. Dat wil zeggen dat de Katholieke koningen van Aragon en Castilië niet in elkaars rijk konden interfereren, maar duidelijk is wel dat vanaf Karel V de eenmaking helemaal rond gekregen is. Maar wat in de achttiende eeuw zal blijken is dat de randen van het Iberische koninkrijk zich lang niet goed vertegenwoordigd weten, wat hen erin zal sterken de kritiek op vooral Filips II en de Inquisitie uit te bouwen tot een nationale mythe. Ook het buitenland, tot diep in de twintigste eeuw zal men de geschiedenis zien vanuit die donkere, zwarte legenda.

Maar er is meer dat een rol speelt in de geschiedenis van de Gouden Eeuw, namelijk dat men pas later ontdekt heeft hoe welvarend Spanje ten tijde van Keizer Karel en Koning Filips II wel niet was geweest en hoe tegelijk de baten van de kolonie niet echt tot een blijvende welvaart aanleiding heeft gegeven. Wat de reden daarvan is, blijkt nog het onderzoeken waard,  want Lemm moet zich beperken tot de vaststelling dat die revenuen niet volstonden om de kosten van bestuur en oorlog te dekken. Het lag aan het feit, allicht dat Filips II wel wist te administreren, maar dat hij een onoverzichtelijk groot rijk te besturen had, zeker van 1580 af, toen hij door erfenis ook koning van Portugal werd en het koloniale rijk erbij kreeg.

De strijd in de Nederlanden wordt in dit boek nogal kort behandeld en daarbij krijgen we vooral aandacht voor de schotschriften tegen de Spaanse koning, de moeizame strijd om het behoud, waar Robbert Lemm wellicht ten onrechte meent dat Willem van Oranje voor het Calvinisme koos en dan ook de Nederlanden. Tot 1584 was Amsterdam beduidend katholieker dan Gent of Antwerpen en andere steden in Vlaanderen en Brabant. Pas onder de Republiek nam Holland het Calvinisme aan, zij het dat de strijd tussen Rekkelijken en Strikten de hele Zeventiende eeuw zou spelen. Holland nam ook de vluchtelingen uit Portugal aan, meest Joden.

Onder Filips II zou, bijna honderd jaar na de Reconquista een uitdrijving van valse Christenen plaats hebben, van Joodse mensen dus die voor de koning en diens financiën gunstig hadden weten te opereren. Men kan zich de omvang van deze vergissing maar moeilijk inbeelden, feit is dat Spanje onder Filips II meerdere keren de munt diende te saneren. In de strijd tegen ketters, joodse mensen die in het verborgene hun geloof bleven beleven en anderen zette Filips met Torquemada's Inquisitie, ten tijde van Isabella en Ferdinand opgezet om in Spanje de katholieke eenheid en de politieke eenheid te versterken in en door de strijd tegen ketters verder. De erfenis van de Reconquista vertoonde zo wel degelijk een donkere rand, want Spanje wilde van de Marranen af, de uit het Jodendom en ook wel de Islam bekeerde Christenen, die niet zuiver genoeg op de graad konden zijn.

Voor de volgende eeuwen zou die donkere rand alle overzicht op wat er in Spanje gaande was geweest en nog gaande was sterk beinvloeden. Men kan, zoals Robert Lemm schrijft niet voorbij aan de kwade wil, maar toch moet men een en ander als een realiteit ervaren hebben, niet enkel de inquisitie, maar ook het stollen van het bestuur. Bovendien zou de kolonisatie van Latijns- en Centraal-Amerika, Mexico met inbegrip van onder meer Californië en Arizona en New Mexico ertoe leiden dat Castilië tijdens de zeventiende eeuw leeg bleek te lopen en steden een krimp van de bevolking hadden te incasseren. Pas tijdens de achttiende eeuw zou de bevolking opnieuw groeien. Onder meer onder Karel III zou Spanje een opgemerkte modernisering kennen, onder meer door de opheffing van de oude ridderorden die mee de Reconquista hadden afgerond en al eeuwenlang een staat binnen de staat hadden gevormd, waardoor Spanje geleidelijk achterop was geraakt bij andere delen van Europa. In Madrid en omgeving zorgde Karel III voor opgemerkte modernisering en ook de handelswetgeving kreeg een nieuw kleedje, onder meer onder invloed van fysiocraten, waardoor de bevolking snel begon te stijgen. Stabiliteit van bestuur en afstoffen van de wetgeving bleken voor een nieuw elan te zorgen.

Ook wat de negentiende eeuw in Spanje bracht, is ons volslagen onbekend, blijkt na lectuur van dit boek, met burgeroorlogen, concubins, die het bewind voerden en al eens een gunstige invloed hadden, al lag dat niet vooraf vast, was het eerder een loterij. De eeuw begon met de bezetting van Spanje door Napoleon - over de oorlog van Wellington in Spanje lezen we dan weer weinig. Na de val van Napoleon verdwijnt Spanje weer uit beeld, maar zowel de Engelsen als de Amerikanen weten gebieden in te pikken, als de overzeese gebieden, Zuid-Amerika, gaan verloren. Dat gebiedsverlies en de kostelijke instandhouding van het koloniale rijk die daarmee van de kaart verdwijnt had Spanje kunnen helpen, maar de burgeroorlogen, dictaturen en ander onheil hebben het land veel tijd gekost.

Wie dus verwonderd zou zijn over de recente geschiedenis van Spanje, zal dus met zowel oog moeten hebben voor de (vergane) glorie van het koloniale rijk als voor de krachten in het land die uiteindelijk nu Spanje maken tot wat het is. Het blijft opmerkelijk dat men zo weinig kritisch kijkt naar het beeld dat in de Nederlanden om propagandistische redenen van het Spanje van Filips II werd opgehangen blijft kijken. Ook Voltaire en  Schiller zouden er het hunne toe bijdragen. Voor Voltaire ging het erom de geest van de Verlichting aan de orde te stellen, het zijn vaak lezers die vooral iets anders willen begrijpen. Robert Lemm meent op deze sterke invloed op de beeldvorming tot in onze dagen de aandacht te moeten vestigen, omdat hij vast heeft moeten stellen dat Spanje niet zo een donker randje meer heeft. Merken we op dat aan het einde van de achttiende eeuw de Britten vonden dat de Spanjaarden dom waren niet aan de driehoekshandel te hebben deelgenomen. Sinds de zestiende eeuw, toen Bartelomeus de las Casas de indianen een Menselijke ziel had toegekend, was er in Spanje blijkbaar een zekere terughoudendheid ontstaan inzake de handel in mensen. Portugal heeft nogal wat slaven ingevoerd naar Brazilië en op de Caraïben werden ook wel slaven ingevoerd, maar of die eilanden, op Cuba na en Hispanjola - Santo Domingo en Haïti toen nog Spaans waren?

De betekenis van Simon Bolivar kan ook niet onbesproken blijven, omdat die wel de Creoolse elite in Latijns-Amerika wilde meekrijgen in een onafhankelijkheid van Spanje, gesteund door onder meer Londen en de USA, maar er niet in slaagde een Verenigde Staten van Latijns-Amerika op te bouwen. Zelf verviel hij wellicht al in de fout dat hij teveel macht in zijn persoon wilde verenigen. Ook al probeerde Alexander von Humboldt hem te temperen, Simon Bolivar voerde zijn bevrijdingsoorlog en bleef twee eeuwen lang een voorbeeld van de (linkse) verzetstrijder, terwijl hij even goed een Caudillo genoemd kon worden. Venezuela laat zien, onder Maduro hoe absolute machtsaanspraken - in naam van het volk - voor dat volk desastreus kan uitpakken.

Schrijft Lemm uitgebreid over de lange Negentiende eeuw, ook in Spanje, dan moet men ook bedenken dat Spanje na het verlies van de koloniale gebieden in alle hoeken van de wereld uiteindelijk ook op zichzelf diende terug te plooien en dat proces verliep niet zonder haken en ogen. Tijdens de Twintigste eeuw zouden Primo de Rivera en Franco de dienst uitmaken, maar eerder humanistisch geinspireerde figuren als Miguel de Unanumo en de generatie van 1898, intellectuelen die als gevolg van de relatief stabiele periode vanaf 1876 hun vleugels konden uitslaan, zou een andere evolutie mogelijk hebben kunnen maken. Maar slechts weinigen waren als de Unanumo bereid hun nek uit te steken. Ook in Spanje zelf immers leefde de gedachte aan een achterlijk Spanje diep en mensen als Ortega y Gasset - in het spoor van de Unanumo - konden wel proberen een en ander te keren, echt goed viel dat niet.

Het feit dat Francisco Franco veertig jaar als een dictator kon regeren over Spanje lag en ligt vooral aan het feit dat de inspanningen om in de Spaanse maatschappij de bruggen te werpen tussen verschillende maatschappelijke inzichten en ideologieën. Compromiscultuur valt in Spanje nog altijd moeilijk, zoals na de verkiezingen in 2015 en '16 is gebleken. Coalitieregeringen waren zo goed als onmogelijk, waardoor bovendien stabiliteit in het bestuur moeilijk te bereiken viel. Links noch Rechts waren tijdens de afgelopen eeuw bereid het mogelijke gelijk van de anderen als mogelijkheid te overwegen. In die zin is het werk van de intellectueel de Unanumo, minder bekend dan Ortega y Gasset, bekend omwille van een nog zelden gelezen boek "de opstand der massa's" hebben gepoogd de politieke en culturele sfeer om te turnen. Het is dan ook nodig te begrijpen dat Spanje een lange traditie kent van "Armas y Lettras" waarbij de pen voeren het sabelslepen niet uitsluit.

De oorlog had en heeft van alles in Spanje los gemaakt, al voerde Spanje geen oorlog, Maar de burgeroorlog en de aanloop daartoe blijkt minder een verhaal van goeden en kwaden, boosdoeners en heilige helden dan men het tot vandaag voorstelt. Wie was die Pablo Iglesias, naar wie de actuele leider van Podemos is genoemd? Hoe zit het met het intellectuele leven in Spanje? Waarom hanteren de Catalanen zo een scherp racistisch taalgebruik tegenover de Castilianen en volgen de Basken hen daarin? Progressief zijn is niet moeilijk, maar, zoals de Unanumo begrepen had, moet men inzien dat de geest van zwaardvechtende pennenridders ook vandaag niet over het hoofd zien.

Toch kan men in Madrid en Toledo, Sevilla,Granada en Segovia niet enkel de oude legenden vinden, niet het verhaal van de donkere tijden van de Inquisitie, de kolonisatie, de oorlogen en de familiezaken met Parijs. Zoals Robert Lemm ook weet aan te tonen is Spanje na het einde van de dictatuur en het lidmaatschap van de EG en later de EU een moderne staat geworden. De Olympische spelen in Barcelona - niet toevallig gekozen om een verwijt van centralisme te ontlopen - en andere grootse ondernemingen, zoals de uitbouw van infrastructuur, waarbij vaak grote viaducten en vele tunnels aangelegd dienen te worden omwille van het landschap hebben van Spanje een modern land gemaakt. Nu moet men nog hopen dat de geesten de weg vinden die in de troebele jaren waar de Unanumo het hoofd weigerde te buigen en verbanning naar de Canarische eilanden verkoos...

Het blijft van belang dat er boeken als dit uitgegeven worden, waarin de woelige geschiedenis - welk land kan niet bogen op een boeiende en woelige geschiedenis? - zodat we weten hoe onze Europese medeburgers zich van zichzelf en van anderen een beeld vormen. Ook is het van belang te begrijpen dat we in het bijzonder wat Spanje betreft van dat verleden een sterk vertekend beeld hebben. Meer dan voor enig ander land speelt daarbij het gedeelde verleden mee en de Tachtigjarige oorlog, de Scheiding na 1585 en de propaganda die bekwaam werd gevoerd in die periode. De Zuidelijke Nederlanden bleven inderdaad deel van Spanje tot 1713, omdat de toenmalige grootmachten, de Republiek en het UK elkaar noch Frankrijk dit gebied gunden. De geest van de Groot-  Inquisiteur is niet enkel in Spanje lang vaardig gebleven, maar dat willen we niet goed zien, want we denken graag dat anderen somberen in vergane glorie.

Spanje bouwt nu met bekwame spoed aan een nieuwe toekomst en de geruchten over het failliet van het land, die enkele jaren geleden door Podemos mee werden verspreid, bleken niet enkel voorbarig. Toen de financiële crisis in 2008 losbarstte, had Spanje een overheidsschuld van 35 % van het BBP. De crisis sloeg vooral hard toe, zo blijkt, van de snelle uitbouw van de steden en dus de snelle groei van woningen. Dat Spaanse spaarkassen over te weinig reserves beschikten, lag maar ten dele aan het beleid. Nu kent het land een meer dan behoorlijke groei, te weten de grootste in Europa voor 2016. De werkeloosheid blijft hoog, met 15 %, maar daalt gestaag. Het is dus van belang dat we begrijpen dat een land misschien een (ingebeelde) legende torsen moet, belet niet dat een land modern, democratisch en humanistisch kan blijken, als er de politieke moed toe is. Ja, er blijkt nog corruptie te zijn, maar de mandatarissen van de Partido Popular die verdacht worden van schandalige feiten worden door het gerecht vervolgd. Normaal? Het bleek niet zo lang geleden mogelijk dat andere politici wel min of meer konden ontsnappen.

Het land hanteert de normen die gelden voor de rechtsstaat en toch zijn er krachten die blijven pleiten dat men in Madrid geen eerlijk proces kan krijgen. Het is godgeklaagd dat men zonder grond nog steeds Spanje afrekent op gebeurtenissen van 500 jaar geleden. Dat we vandaag in Europa een toenemende mate van vrijheid kennen, dan ook in landen als Spanje, Griekenland, die geleden hebben onder rechtse dictaturen, terwijl ook de dictaturen van links in de DDR, nu deel van de BRD, in Polen, Tsjechië en Hongarije en de andere landen in Centraal-Europa die in 2004 na slechts 14 jaar sudderen uit het niemandsland zijn toegetreden. We hoeven geen dictaturen, maar Hongarije, Polen laten zien dat de democratie nog altijd niet zo diep geworteld is in die landen, terwijl in Spanje de verleiding die Podemos dacht in haar vermogen te hebben, er even leek toe te leiden dat een nieuwe radicaal linkse beweging in Madrid in het zadel geholpen zou worden. Wat zou dat betekenen. Pablo Iglesias wilde alle gezagsdepartementen in zijn handen krijgen en daar droomde hij luidop van. Dat zou pas de oude demonen gewekt hebben en daar hebben Spaanse kiezers niet voor gekozen.

Bart Haers